S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.
Nizomiddiy SHomiy. Zafarnoma. – T.: O`zbekiston, 1996. 7. Sogdiyskie dokumenti s gori Mug, yuridicheskie dokumenti i pis'ma. Perevod i kommentarii Livshitsa. Vipusk II. – M., 1962. 8. Qorayev S. Toponomika. – T., 2006. – 320 b. 9. Qorayev S. Qoraqolpog'iston ASSR toponimlari // Mehnat va turmush. – Toshkent, –№9. – B. 12-13.
7-MAVZU. O'ZBEKISTON GEOGRAFIK NOMLARINING TOPONIMIK LEKSIKASI (6 soat). Quyida respublikamizning geografik nomlari tarkibida keladigan bir qancha geografik, ijtimoiy-iqtisodiy atamalar, etnonimlar va boshqa so'zlar lug'ati keltirilgan. Bu so'zlar ko'plab toponimlar semantikasini (ma'nosini) bilib olishga yordamlashadi. Abdal – ko'chmanchi o'zbeklar tarkibidagi qabilalardan. O'zbeklarning loqay qabilasining bir urug'i ham abdal. Turkmanlarda abdal qabilasi bor; shuningdek, chovdur, ersari, ota, sariq qabilalari, qozoqlarning boyuli, qirg'izlarning adigine qabilalari tarkibida ham abdal urug'i qayd qilingan. Abdal qabilasi Hindiston, xususan, O'rta Osiyo xalqlari etnogenezida muhim rol o'ynagan xalq – eftalit, ya'ni haytal (abdel) laring avlodlaridir. Tarixchi Bal'ami (X sr) fikricha, haytal so'zi buxoroliklar tilida "pahlavon", "jasur odam" demakdir. Keyingi asilarda abdal deganda "gadoy, darvesh" tushunilgan. Abiz – qo'ng'irot va uz qabilalarining bir urug'i
Qozoqlarning jetiruv, qoraqalpoqlarning ashamayli qabilalarining bir urug'i ham
(uyshun qabilasi urug'i esa
deb atalgan. G’allaorol, Jarqo'rg'on tumanlarida Abuz (Abiz) qishloqlari bor. Adirlar – O'rta Osiyo tog'larining etaklaridagi chol va chala cho'l qirlar. Adirlar past-baland bo'ladi, Adir ―ajralgan‖ ―bo'linib-bo'linib ketgan‖ ma'nosidagi "ayir" so'zidan kelib chiqqan degan fikr bor. Jizzax viloyati Zomin tumanida, Qashqadaryo viloyati G'uzor tumanida Bo’lakadir, Zomin tumanida "Changli adir", Qirg'iziston Respublikasida Oqadir, Cho'ladir, Tojikistonda Oqboshadir degan toponimlar bor. Aymoq – urug', elat. Bu so'zning ma'nolari ko'p. Mo'g'ulcha aymag "o'xshash narsalar majmui" degan ma'noni anglatgan. O'rta asrlarda Mo'g'ulistonda muayyan hududda ko'chib yurgan qon-qardosh oilalar ittifoqi, ba'zan katta bir oila yoki qishloq ham aymoq deb atalgan. Hozirgi mo'g'ul tilida aymak so'zi ma'muriy birlik, qabila- urug', tur, xil, bo'lim, gap bo'lagi ma'nolarini artglatadi. Qozoq, qirg'izlarda bu so'zning "hudud" ma'nosi ham bor. Akademik V.V. Radlov bu so'z "yot kishi", "boshqa mamlakatdan kelgan odam" ma'nosini ham anglatishini qayd etgan. Masalan, Zomin tumanida baland tog' bag'ridan o'tkazilgan Aymoqariq devqomat kelgindilar tomonidan qazilgan deyisbadi. O'zbeklarda, turkmanlarda
urug'i bo'lgan. Ayritam. Respublikamizda Ayritam (Ayritom) degan qishloqlar ko’p. Turkmaniston, Qoraqalpog'istonda ham Ayritam toponimlari uchraydi. O'zbekiston bilan Afg'oniston o'rtasida Amudaryoga qurilgan ko'prikning Afg'oniston tomoni Hayraton deb ataladi. O'zbekiston tomonida Ayritom degan joy bor. A'lam (arabcha) – aziz-avliyolarning qadam joylarida o'sgan daraxtlarning shox-shabbalariga yoki shahid bo'lgan kishilarning mozoriga qoqilgan tayoqlarga osilgan latta-puttalar. Ma'nosi (arabchadan) "bayroq" demak.
'lam - A'lamli degan joy nomlari "aziz avliyolar mozori" yoki "shahid bo'lgan kishi ko'milgan joy" degan ma'noni bildiradi. Arlot – Chingizxon o'z o'g'li Chig'atoyga taqdim etgan to'rtta mo'g'ul qabilasidan biri. Bu qabila hozirgi Afg'onistonning shimoliy qismida o'rnashib qolgan. Arlot qabilasi 92 o'zbek "qavmlari" qatorida "Jome at-tavorix", "Ravzat us- safo", "Shayboniynoma" da, "Abdullanoma", ―Shajarai turk‖ yodnomalarida, Navoiy asarlarida tilga olingan. Arlotlar nufuzli qabilalardan hisoblangan. Asaka – ko'chmanchi o'zbeklar orasida tilga olingan urug'lardan biri. Qirg'izlarning sayaq qabilasi tarkibida ham
degan urug' qayd qilingan bo'lib joy nomlari shaklida uchraydi. Masalan, Asaka shahri (Andijon viloyati), Oltinko'l tumanidagi Asakalik qishlog'i ham shu urug' nomi bilan atalgan bo'lsa kerak. Arna – juda qadimiy so'z. Akademik V.V. Radlov
so'zini «daiyo yo’li», «daryo o'zani» deb izohlaydi. Akademik V.V. Bartold fikricha esa bu so'z xorazmchadir. Biroq arna so'zining ma'nolari ancha keng. Qadimgi xet tilida «buloq», «chashma» degan ma'noni anglatgan. Xorazmda katta kanallar
deb
ataladi. Sun'iy kanallaming bu atama bilan atalishiga sabab bu kanallar hajmi jihatidan daryoning bir qismi deb hisoblanadi. Asqar – yuksak tog', qishin-yozin qor bilan qoplanib yotgan tog'. O'rta Osiyodagi turkiy xalqlarning deyarli hammasida asqar tog' (tov, too) – «buyuk tog'», «chiqib bo'lmaydigan baland tog'» ma'nosini anglatadi. Bu so'z o'zbek dostonlarida ham shu ma'noda uchraydi. Qirg'iz tilida asqa (asqatosh) «yuksak cho'qqi» ma'nosini anglatadi. Qashqadaryo viloyatida Asqarcho'qqi, Asqartepa, Asqarqir degan toponimlar bor. Axtachi – qadimgi urug'lardan biri. Bu urug' vakillarini Zahiriddin Bobur ham tilga olgan. Qirg'iz qipchoqlarining bir urug'i hozir ham axtachi deb ataladi. Axta mo'g'ul tilida «ot» (jumladan, «bichilgan ot») demakdir. Axtachi esa «otboqar», «jilovdor» (xon oti jilovini ushlab yuruvchi kishi) ma'nosini beradi. Andijon viloyatining Asaka, Bo'z tumanlarida Axtachi degan qishloqlar bor. Jizzax viloyati Zomin tumanida bir qishloq Axtaxona (Axtixona) deb ataladi. Bu toponim ham o'sha
(axta) etnonimining in'ikosi bo'lsa kerak. Baday – ko'chmanchi o'zbeklar tarkibidagi urug'. Asosan Amudaryoning quyi oqimida, Xorazm viloyatining Urganch, Qoraqalpog'istonning Beruniy tumanlarida yashagan. XIX asrning boshlarida Surxondaryo vodiysiga, Bekobod, Zomin dashtlariga tarqalgan. Amudaryoning o'ng sohilidagi Badayto'qay qo'riqxonasi shu urug’ nomi bilan bog'liq. Badoq – kanal tarmog'i, ariq, soy. Bo'stonliq tumanida Badoqsoy gidronimi shu atamadan hosil bo'lgan. Bayot – qadimgi turk-o'g'uz qabilalaridan biri. O'zbek, turkman, ozarbayjon xalqlari tarkibiga kirgan.
so'zining ma'nosini Rashid-ad-dinning «Jome ut- tavorix» asarida ―baxtli va marhamatlisi‖ deb, Abulg'ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida «baxtli va boy» deb izohlagan. 20-yillarda bayotlar Buxoro shahri va Qorako'l tumani atroflarida, Xorazm viloyatining ayrim joylarida yashagan. Xorazm viloyati Yangiariq tumanida Bayot degan qishloq bor Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|