ŞAHİN ƏHMƏdov

 
45 
DUST  üzrə qaz və  ya buxar hallında olan (CO, SO
2
, N, 
Ci  və  s.)  maye  halında  olan  (turşular,  qələvilər,  duzların 
məhlulları,  maye  metalların  və  s.)  və  bərk  halda  (konserogen 
maddələr, qurğuşun birləşmələri, üzvi və qeyri üzvü tozlar, his 
və s.) atmosfer çirkləndiriciləri qeyd olunur. 
 
Müasir sənaye müəssisənin ətraf mühitlə enerji və 
maddələr mübadiləsinin sxemi 
 
 
 
 
 
Bundan  əlavə  tullantıların  miqdarına  görə  (t/gün)  onlar 
qruplara ayrılır: 
1.  < 0,01 t/gün 
2.  0,01 – 0,1 t/gün 
3.  0,1 – 1,0 t/gün 
4.  1,0 – 10 t/gün 
5.  10 – 100 t/gün 
Çirkab suları 
Atmosfer 
tullantıları 
Məhsul 
Bərk tullantılar 
Enerji 
tullantıları 
Aerozollar  
  Qazlar, buxarlar 
Istilik 
Səs, küy, 
vibrasiya 
Günəş 
radiasiyası 
Su çöküntüsü 
Sənaye müəssisəsi 
Xammal, material,
 
avadanlıq 
Yanacaq, elektrik 
enerjisi 
Oksigen 
Elektromaqnit 
sahələri  
   işıq, 
infraqırmızı
 
şualar 
İonlaşdırıc
ı 
şüalar 

---

 
46 
6.  > 100 t/gün 
Maye tullantıları hissəciklərin ölçülərinə görə də qruplara 
bölünür 
-  çox narın duman < 0,5 (d < 0,5 mкm) 
-  narın dispers duman 
-  iri dispers duman  
Bərk tullantılar dа hissəciklərin ölçülərinə görə qruplara 
bölünür. 
 
2.7. Maşınqayırma müəssisələrinin tullantıları ilə 
atmosferin çirklənməsi 
Müasir  maşınqayırma  birlikləri  əsas  istehsalat  sahələri 
hazırlıq  dəmirin  presləmə,  metalların  mexaniki  və    emalı  sexi 
və   iri tökmə sexləridir. 
Müəssisələrin  tərkibinə  sınaq  stansiya    istilik  enerji 
mərkəzləri (ТЭЦ) və köməkçi sexlər də daxildir. 
Maşın  və  avadanlıq  istehsalında  metalların  mexaniki 
emalı  qeyri  materialların  emalı,  rəngləmə  əməliyyatları  geniş 
istifadə olunur.  
Tökmə  sexi  –  elektrik  qövsü  və  induksion  peçlərdən  və 
çuqun  əridən  peçlərdən  ibarətdir.  Bunlar  ən  çox  qaz  və  toz 
ayrılan  avadanlıqlardır.  1  ton  çuqun  istehsalında  150-330  kq 
CO; 1,5 CO
2
, 25-60 kq toz, azot oksidi, ammoniyak, fenol və s. 
Ayrılır. Ayrılan tozların tərkibi belədir: Fe
2
O
3
 – 56,8%, MnO
2
 
– 10%, Al
2
O
3
 – 5%, SiO
2
 – 6,9%, CaO – 6,9%, MgO – 0-5,8% 
qalanlar isə xloridlər, xrom oksidləri, fosfor və s. hissəciklərin 
ölçüləri d ≥ 10 mkm. 
İnduksiya  tipli  peçlərdə  polad  əridildikdə  daha  çox  toz 
ayrılır,  qazlar  isə  az  olur.  Ən  çox  toz  vaqrankalarda  metal 
əridildikdə ayrılır. Beləki 1 t metal vaqrankada əridildikdə 15-
20  kq  toz  və  150-200  kq  CO  ayrılır.  Maye  halında  salınmış 
metalı  tökmə  prosesində  benzol,  fenol,  metanol,  formaldegid 
və digər zərərli maddələr  ayrılır.  Koksda kükürd birləşmələri 

---

 
47 
olduqda  SO
2
  ayrılır.    Şıxta  və  qəlibləmə  materiallarının         
çoxlu toz , CO, SO
2
, NO və s. ayrılır.  
 Termiki  sex.  Sexin  ventilyasiya  sistemi            havanın 
tərkibində  yağ  buxarları, ammiak, sianidli  hidrogen  və s. olur. 
Əsas çirklənmə mənbələri: qızdırıcı peçlər     (maye və ya qazla 
işləyən).  Yanma  məhsulları  təmizlənmədən,  peçdən  boru 
vasitəsilə  atmosferə  atılır.  Metal  termiki  emaldan  sonra 
axınlara ayrıca kameralarda təmizləndikdən sonra havada tozun 
miqdarı 2-7 q/m
3
 olur.   
Yayma  və  dəmirçi-presləmə  sexində  çox  toz,  turşu  və 
sürtkü  yağ  dumanları  ayrılır.  Hər  1  ton  prokatdan  200q  toz 
ayrılır.  Əgər  odla  təmizləmə  tətbiq  edilirsə  ayrılan  tozun 
miqdarı  500-2000  q/t-a  çatır.  Bu  prosesdə  prokatın  səthinin 
yandırılması  zamanı  3-12  q/m
3
  narın  toz  ayrılır  ki,  bu  tozun 
tərkibində 75-90% dəmir oksidləri olur. 
Bu  sexdə  həmçinin  prokat  səthinin  təmizlənməsi  üçün 
kükürdlü və öloridli turşulardan da istifadə edilir. Əgər havanın 
turşulardan  təmizlənməsi  üçün  köpük  aparatı  tətbiq  olunur  sa, 
təmizləmənin  effekti  0,95-0,99-a  çatır.  Bu  halda  0,05  q/m
3
 
turşu qalır. 
Qaynaq  sexində  qaynaq  işləri  zamanı  atmosferə  zəhərli 
qaz  və  toz  ayrılır.  Elektrik  qövsü  ilə  elektrodla  qaynaq 
apardıqda  narın  toz  ayrılır.  Tozun  tərkibi  ən  çox  elektrodun 
tərkibindən  və  daha  az  qaynaq  edilən  metalların  kimyəvi 
tərkibindən asılıdır. 
Qaz  və  plazma  qaynağı  üsullsrında  tozla  birlikdə  zərərli 
qazlar (CO, NO
x
) ayrılır. 
Qalvanizasiya sexində hər hansı metal hissəsinin üzərində 
örtük çəkmədən əvvəl onun səthi turşularla təmizlənir (kükürd, 
azot,  xlorid,  flyuorit,  turşular).  Bu  proses    aparılan  vanna 
üzərində  ventilyasiya  ilə  vurulan  havada  30-500  mq/m
3
 
qatılıqda turşu dumanı əmələ gəlir. 
Fosfatlaşdırma  və  s.  əməllyatlardas  müxtəlif  zərərli 
maddələr ayrılır. Xüsusilə sianit duzları, xrom və azot turşuları 

---

 
48 
zərərli  xassələrə  malikdir.  Odur  ki,  atmosferə  vurulan  hava 
mütləq onlardan təmizlənməlidir. 
Mexaniki  emal  sexlərində  dəzgəhlarda  emal  zamanı  toz, 
yonqarlar sütkü yağları və emulsiyaların buxarları ventilyasiya 
ilə otağdan xarici atmosferə atılır. 
Cilallama  vaxtı  ayrılan  tozun  30-40%-ı  cilalayıcı  emal 
zamanı,  cilallayıcı  diskdən,  60-70%  isə  emal  edilən  metal 
materialından  ayrılır.  Taxta  emal  edildikdə  taxta  tozları 
yonqarlar və taxta kəpəyi ayrılır. 
Lak-rəngləmə  sexində  əşyalara  həm  rəng  və  lak  çekmə 
prosesində, həm də quruma prosesində zərərli maddələr ayrılır. 
Mexaniki  üsulla  rəng  çəkildikdə  otağa    8-18%  həlledici 
mayelərin  və  lak  rəng  buxarları  təmizlənmədən    hündür  boca 
borularından xaricə atılır. 
 
2.8. Atmosferin energetik qurğuların tullantıları ilə 
çirklənməsi 
Energetik  qurğularda  və  maşınlarda  müxtəlif  növlü 
yanacağın yanması zamanı atmosferə  karbon oksidi (CO
2
), su 
buxarı  (H
2
O)  ayrılmaqla  bərabər  yanacağın  tam  yanmağı 
nəticəsində karbon qazı (CO) his, karbohidrogenlər (C
n
H
m
)  və 
benzаpиren  (C
20
H
12
)  ayrılır.  Bundan  başqa  yanacağın 
yanmayan  hissəcikləri, kül (зола) və digər  mexaniki qarışıqlar 
da  ayrılır  (kükürd  anhidridi  SO
2
  və  SO
3
,  azot  və  qurğuşun 
PbO).  Daş  kömür  yandıqda  2,5-6%  kükürd  və  30-50%  kül 
alınınr. 
Maye  yanacaqlar  isitfadə  edildikdə  (mazut)  tüstü 
qazlarında  azot  oksidləri,  vonadium  və  natrium  birləşmələri, 
qaz və bərk yanma məhsulları olur. Qaz yanacağa keçdikdə kül 
azalırsa  da  SO
2
  azalmır,  çünki  qazın  tərkibində  kükürd 
birləşmələri vardır. 
Təbii qazlar yandığda kükürd və azot oksidləri alınır. 
İstilik elektrik stansiyaları (gücü 2,4 mln kvt) sutkada 20 
min  ton  daş  kömür  işlədir,  bu  zaman  atmosferə    sutkada  680 

---