ŞAHİN ƏHMƏdov

 
11 
 
Öz  təbiətinə  görə  AİA  fiziki,  kimyəvi,  bioloji, 
psixofizioloji ola bilər. 
 
Öz təsirinə görə AİA aşağıdakılara bölünür: 
 
zərərli  –  təsiri  müəyyən  şəraitlərdə  işləyən  insanların 
xəstələnməsinə  və  ya  əmək  qabiliyyətlərinin  aşağı  düşməsinə 
səbəb olan AİA ( məs: səs, vibrasiya, elektromaqnit sahələri ); 
 
təhlükəli – təsiri müəyyən şəraitlərdə işləyən insanların 
zədələnməsinə  və  ya  sağlamlığının  kəskin  pisləşməsinə  səbəb 
olan  AİA  (  məs:  elektrik  cərəyanı,  müəyyən  konsentrasiyalı 
qaz şəkilli xlor, səs, vibrasiya və s. ); 
 
xüsusi  təhlükəli  –  təsiri  müəyyən  şəraitdə  sənaye 
qəzalarına  səbəb  olan  AİA  (  ionlaşdırıcı  şüalanma,  yanğın, 
partlayış, küllü miqdarda qaz şəkilli xlor tullantısı ). 
 
Beləliklə,  mühəndis  ekologiyasının  tədqiqat  predmeti 
sənaye  –  təbii  sistemlərdə,  müxtəlif  səviyyəli  “insan-istehsal 
obyekti-ətraf mühit” kimi ekoloji sistemlərdə texnoloji və təbii 
proseslərin qarşılıqlı əlaqəsidir. 
 
Sənayenin  bəzi sahələri  var ki, on  illərdir ətraf  mühitin 
antropogen  çirklənməsində  lider  rolu  oynamaqda  davam  edir. 
Ekoloji  vəziyyətin  formalaşmasında  ən  çox  neqativ  təsir 
elektroenerji sektorundan daxil olur. 
 
“İnsan  - ətraf  mühit” sistemi qapalıdır, ondakı  balansın 
ixtiyarı  pozuntusu  faciəli  nəticələrə  gətirib  çıxara  bilər. 
Məsələn, 
təkamül 
prosesində 
təbiətdə 
istilik 
balansı 
yaranmışdır ki, bu da enerjinin üzvi birləşmələrdə yığılması və 
onun istilik şəklində səpilməsi ilə müəyyən olunur. 
 
Günəş  enerjisinin  üzvü  birləşmələrə  çevrilməsilə 
başlanan  avtotrof  bitkilərdən  fərqli  olaraq,  insan  üzvü 
maddələrdən istifadə edir. Onları yandırır və toplanmış enerjini 
istiliyə  çevirir.  Enerji  sərvətlərini  hasil  etdikdə,  insan  torpağın 
bioloji  tərkibini  dağıdır  və  onun  deqrqdasiyasına  səbəb  olur. 
Təbii sərvətlərdən istifadə etdikdə, insanın təsərrüfat fəaliyyəti 
olduqca effektsizdir. 
 

---

 
12 
 FƏSİL 2. 
 
ATMOSFERƏ ANTROPOGEN TƏSİR. 
 
 
2.1. Yer atmosferinin əmələ gəlməsi və inkişafı. 
 
 
Мин илляр бойу инсанлар еля дцшцнцрдцляр ки, атмосфер 
(даща  доьрусу  щава)  маддянин  ващид  вя  бясит  формасыдыр. 
Маддянин  бу  формасы  елемент  адланан  илкин  маддяляр 
сырасына дахил едилмишдир. Щесаб едилирди ки, од, су вя торпаг 
иля  бирэя  щава  тябиятдяки  бцтцн  маддяляри  ямяля  эятирир. 
Лакин  физика  елминин  бюйцк  наилиййятляри  щесабына  щаванын 
газ  гарышыгларындан  ибарят  олмасы  бизя  мялумдур.  Бу  газ 
гарышыьында  няинки  айры-айры  кимйяви  елементляр,  щятта  бу 
елементлярин  бирляшмяляри  дя  иштирак  едир.  Диэяр  тяряфдян 
щавада асылы вязиййятдя мцхтялиф бярк вя майе щиссяъикляри дя 
мювъуддур.  Бунлара  мисал  олараг  су  дамъыларыны,  су 
бухарыны,буз  кристалларыны  вя  с.  эюстярмяк  олар.  Атмосфери 
тяшкил  едян  газлар  тябии  вя  сцни  мяншяли  ола  билярляр.  Ян 
нящайят,  вулкан  пцсэцрмяляри  нятиъясиндя  вя  ейни  заманда 
космосдан да атмосферя тоз щиссяъикляри дахил олур. 
Бу  маддялярин  атмосферя  дахил  олмасы  мцхтялиф  йолларла 
баш  верир.  Юзцнцн  мцасир  тяркиб  вя  хассяляриня  малик 
олмамышдан  яввял  атмосфер  узун  вя  мцхтялиф  инкишаф 
мярщяляляри кечмишдир. 
Мцасир Йер атмосфери юз инкишафына 3-4 милйард ил бундан 
яввял, йяни Йер кцрясинин йарандыьы илк эцндян башламышдыр. 
«Атмосфер» сюзц гядим йунан сюзц олуб, «атмос»  – бухар 
вя  «сфайра»  –  сфера  кими  ики  сюзцн  бирляшмясиндян  ямяля 
эялмишдир. 
Эюрясян, Йер кцряси ятрафында атмосферин йаранмасына ня 
сябяб олмуш вя илкин атмосферин тяркибиня щансы газлар дахил 
имиш? Цмумиййятля, бизим планетдя яввялляр щеч бир атмосфер 
олмамышдыр.  Ещтимал  ки,  газ  молекуллары  планетин  истилик 
тясири  нятиъясиндя  космоса  учмушлар.  Йер  юзцнцн  эет-эедя 

---

 
13 
мцяййян  формасыны  алдыгъа  атмосфер газлары  ямяля  эялмяйя 
башлады.  Бу  газлар  илк  дяфя  Йер  сятщинин  цстцндя  вя  алтында 
олан даь сцхурларынын тяркибиндян айрылырды. 
Илк  вахтлар  Йер  кцрясиндя  чохлу  сайда  фяалиййятдя  олан 
вулканлар  мювъуд  иди.  Онларын  пцсэцрмяси  заманы 
атмосферя  хейли  мигдарда  су  бухары,  тоз,  карбон  газы  вя 
кцкцрд тцстцсц атылырды. 
Лакин бу заман планетин сятщи щяля о гядяр исти иди ки, бу 
газлар  бир  йеря  ъямляшя  билмирдиляр.  Планетин  температуру 
азалдыгъа  атмосфердя  су  артыг  няинки  газ  щалында,  щятта 
майе  щалында  да  ямяля  эялмяйя  башлады.  Сонракы  сойума 
нятиъясиндя ися артыг эцълц йаьышлар йаьды. 
Щяля  дя  исти  олан  Йер  сятщиня  дцшмцш  йаьыш,  гайнайараг 
бухар  щалында  атмосферя  гайыдырды.  Бу  ъцр  просес  Йер 
сятщинин  сойумасыны  даща  да  эцъляндирди.  Атмосфердян 
эялян  суйун  чох  щиссяси  тязяъя  формалашмаьа  башлайан 
океанлара  тез  бир  заманда  йол  тапырды.  Буна  бахмайараг 
вулкан пцсэцрмяляри атмосфери су бухары иля тямин етмякдя 
давам едирдиляр. Суда асанлыгла щялл олунан карбон газынын 
чох щиссяси йаьышлар васитяси иля атмосфердян йуйулуб апарылыр 
вя Йердяки биоложи просеслярдя иштирак етмяйя башлайырды.  
1920  –ъи  илдя  инэилис  биологу  вя  нязяриййячиси  И.Щелден 
мцяййян  етди  ки, илкин  атмосферин тяркиби карбон  газындан, 
су бухарындан вя амиакдан (азот бирляшмяси) ибарят иди. Бу 
маддяляр  Йердяки  дяниз  вя  су  щювзяляриндя  илк  цзви 
бирляшмялярин йаранмасынын ясасыны тяшкил етмишляр. Бцтцн бу 
маддяляри  мцряккяб  молекул  шяклиндя  бирляшдирян  кимйяви 
реаксийалар  цчцн  енержини  Эцняшдян  эялян  ултрабянювшяйи 
шцалар йарадырды. 
Рус  алими  А.И.Опарин  Щелденин  бу  нятиъялярини  тядгиг 
едяряк  беля  бир  фикря  эялмишдир  ки,  илкин  атмосферин  тяркиби 
азаъыг  да  олса  бу  тяркибдян  фярглянир.  О,  беля  щесаб  едирди 
ки,  илкин  атмосферин  ясас  газ  компонентляри  щидроэен,  су 
бухары,  амиак  вя  метан  (карбон  бирляшмяси,  батаглыг 
газынын ейни) олмушдур. 

---