Sardžaj uvod mezozojska era – uvod u mezozoik…

Jura

Camarasaurus supremus

Jedan predstavnik dinosaurusa iz jure
Tokom jure, drugog od tri perioda od kojih se sastoji mezozojska era, na celom svetu su vladali tropski uslovi slični efektu staklene bašte, sa plitkim morima, a došlo je do raspada Pangee. Flora i fauna su bile raširene po celom svetu, a živim svetom su vladali dinosauri i veliki morski gmizavci.

Istorijski pregled

Naziv „jurski” potiče od planinskog lanca Jura na francusko-švajcarskoj granici (što je, u stvari, jedan ogranak Alpa koji se pruža u istočnu Francusku), gde su prvi put proučavane stene iz tog perioda. 1795. godine je Aleksander fon Humbolt opisao masivne krečnjačke formacije u Jurskim planinama u Švajcarskoj, i dao im naziv Calcaire de Jura, ili Jura-Kalkstein („Jurski krečnjak”), za koje je pogrešno smatrao da su stariji od trijaskog mušelkalka. Između 1796. i 1815. godine je Viljem Smit objavio geološke mape sa slojevima koje Viljem Baklen 1818. godine naziva „oolitske formacije” ili „oolitska serija”. Dele se na donje, srednje i gornje oolite. 1822. godine su Koniber i Filips nazvali donje slojeve „lias”. Od tada Aleksander Bronjar koristi termin Terrains Jurassiques, ali samo za „donji oolit”.

1839. godine je Leopold fon Buh uveo formalni nazi „jurski sistem” za stene koje je opisao fon Humbolt, i od tada se koristi taj termin.
Neizmerno bogatsvo fosila u jurskim naslagama u Britaniji (naročito amonita) znači da je biostratigrafska podela na zone bolje izvršena za jurske naslage nego za ostale periode. Termini kojima se jurski period nekad delio na rani, srednji i kasni – tj. lias, doger i malm – označavali su nekada engleska nalazišta.
Činjenica je da su pronađeni ostaci mnogih dinosaura i morskih reptila, koji su od početka devetnaestog veka pa nadalje u ljudskoj mašti pothranjivali sliku „pretpotopskih čudovišta”.
Raspored mora i kopna i pomeranje kontinenata

Izgled kontinenata u juri
U doba jure je došlo do raspada Pangee koji je započeo u trijasu, i nastavio se velikom brzinom. Superkontinent počinje da rotira, ali su pojedini sastavni delovi te ogromne mase rotirali različitom brzinom, a zatim i u razližitim smerovima, pa je došlo do stvaranja velikih rascepa. Jedan od njih se otvorio u južnom delu Atlantskog okeana i pruža se na zapad do Meksičkog zaliva. Usled toga se Severna Amerika pomera na zapad, otvara Meksički zaliv i formira središnji Atlantik. Dok se Grenland sa Severnom Amerikom odvaja od Evrope sa Afrikom i klizi preko basena Tihog okeana; počinje formiranje planina, pri čemu su nastali severnoamerički Kordiljeri (Stenovite planine i Sijera Nevada). Na zapadu Severne Amerike formira se ogroman luk i počinje nabiranje tla u Nevadi. Kimerija se naslanja na Lauraziju i započinje stvaranje Kimerijskih nabora.
U Gondvani, uski rascep između Južne Amerike i Afrike, koji se začeo u vreme trijasa, širi se u konfiguraciju koja liči na današnje Crveno more. Formira se novo morsko dno, naporedo sa južnim Atlantikom. Ono se produžava u dugački, uski moreuz između Južne Amerike i Afrike. Zapadna strana Južne Amerike tone pod susednu okeansku ploču. Veliki rascep odvaja Antarktik od južnih krajeva Južne Amerike i Afrike, i širi se u novi ogranak koji se pruža na istok od južne Afrike duž današnje istočne obale Indije, koja počinje da pluta na sever. U vulkanskim erupcijama duž tih rascepa kuljaju ogromne količine bazaltne lave. Razdvojeni segmenti Gondvane polako klize na sever, blago se okrećući suprotno od smera kazaljke na satu. Duž rascepa između Australije i Antarktika, javlja se vlažna klima pogodna za rast šuma koje će se kasnije pretvoriti u naslage uglja.

Paleografija

Tokom jure su okeani bili mnogo prostraniji nego u trijasu. Nivo jurskih okeana se podigao i poplavljeni su veliki delovi kontinenata. Plitka epikontinentalna mora izlila su se iz Tetisa i proto-Atlantika i raširila po Evropi, ostavljajući kasnije za sobom bogate naslage krečnjaka sa finim primesama duž ivica visoravni. Ta plitka i topla mora bila su staništa bogatog i raznovrsnog živog sveta. Okean koji se širio preko Rusije dopro je do današnjeg Arktičkog mora, a zatim se povukao pred kraj perioda. Istovremeno, veliki deo središnje Severne Amerike bio je poplavljen velikim morem koje se u jedno vreme pružalo sve do srednjeg dela današnje države Juta. Ovaj ogromni zaliv koji je pokrivao veliki deo kontinenta dobio je naziv „Sundance sea”⁴, i bio je opkoljen sa tri strane prugama kopna.

Stene i rasprostranjenje
U juri stene su taložene u vodenim i kopnenim sredinama. Česte promene u sedimentaciji dovode do njene velike raznovrsnosti. U Evropi se javljaju tri marinske oblasti sedimentacije: Mediteranska geosinklinala-Tetis, Srednjeevropsko-germansko more i povremeno Ruska platforma.

Najzačajniji su sedimenti Mediteranskog tipa. Oni se javljaju u građi južne Evrope. Proučeni su na: niskim i visokim Alpima, Karpatima, i Dinarima. Najbolje su razvijeni u istočnim Alpima. Za vreme lijasa (donje jure) razvijeni su tkz. „grestenski slojevi” koji se sastoje od peščara, škriljaca i glinaca, a sadrže i slojeve uglja.

U dogeru (srednja jura) nastaju sedimenti bogati peščarima sa školjkama i crveno gvožđevitim krečnjacima sa brahiopodama i cefalopodama. Za malm (gornju juru) karakteristični su raznobojni krečnjaci, laporci sa amonitima i krečnjaci sa koralima, puževima i školjkama.

Jurski sedimenti u Srednjeevropsko-germanskom epikontintalnom moru su imali specifično razviće. Taloženi su u plitkim i izolovanim basenima. U lijasu (donja jura) najviše su taloženi laporci i glinci ponekad i krečnjaci , doger (srednja jura) predstavljen je laporcima i krečnjacima sa oolitskim rudama gvožđa, dok je malm (gornja jura) predstavljen samo krečnjacima.

Ruska platforma u Juri prolazi kroz posebno razviće. U toku lijasa u istočnoj Evropi preovladava kopno, koje se za vreme dogera povlači zbog nadiranja Tetisa sa juga i Cirkumpolarnog mora sa severa. Lijas je predstavljen peskovito-glinovitim sedimentima, dok se u kontinentalnim naslagama javljaju ugalj, bituminozni škriljci i nafta. Za srednju juru karakteristični su marinski sedimenti, a u gornjoj juri, gde dolazi do spajanja Tetisa i Borealnog mora, talože se, takođe samo marinski sedimenti.
Orogeni i epirogeni pokreti
Orogeni pokreti u jurskoj periodi su skoro beznačajni. Dolazi samo do slabijih tektonskih pokreta u oblasti: Karpata, Kavkaza, Kine, Indokine i Severne Amerike. Ubiranja se javljaju u dve faze koje se smatraju kao početak Alpske orogeneze. Prva faza odigrava se između trijasa i lijasa, i naziva se starokimerička faza, a druga nosi naziv mladokimerička i traje u malmu. Najveća ubiranja kao rezultat ove dve faze dešavaju se u Nevadi, čiji se planinski venci, Nevadidi protežu od Aljaske do Srednje Amerike.

Epirogeni pokreti u toku jure su najznačajniji i najveći u dosadašnjoj istoriji Zemlje. Transgresije velikih obima zahvataju sva kontinentalna područja i u velikoj meri izmenjuju raniji izgled Zemlje. Najznačajnije među njima su kelovejska, koja traje u lijasu i titonska, koja traje u malmu.

Vulkanska aktivnost je slaba i javlja se samo u pojedinim oblastima koje su bile izložene tektonskim pokretima. Najintenzivnija vulkanska aktivnost dešava se duž Pacifičkog oboda Amerike, dok se veoma slabija aktivnost odigrava u Aziji, Africi i Evropi: na Alpima, Karpatima, i Balkanskom poluostrvu. Izlivane su bazične magmatske stene, dijabazi i melafiri.