Sayali sadiqova
Yüklə 3,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| mollabaşı, qapuçıbaşı, topçıbaşı, yüzbaşı, min-
başı və s. Yazılı abidələrdə işlənən belə sözlərin bir çoxu yeni- dən dildə işləklik qazanır. Məsələn, alay, yüzbaşı, minbaşı, gizir, çavuş sözləri hərbi terminologiyada həmin mənada hazırda iş- ləklik qazanmışdır. Orta əsrlərə aid Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatı nümunələri ədəbi dilimizdə söz yaradıcılığının tarixi aspektdə araşdırılması baxımından zəngin qaynaqdır. Bu baxımdan monoqrafiyada öz əksini tapan tərcümə əsərlərinin farsca mətnlərində işlənən bir sıra düzəltmə və mürəkkəb sözlərin dilimizə tərcüməsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, Nişati, xüsusilə də Bəvazici ana dilinə çevirdiyi farsca mətndə işlənmiş bir çox düzəltmə və mürəkkəb sözlərin quruluşunu da tərcümədə eynilə saxlamağa çalışmışdır. Bu cür hallarda orta əsr mütərcimləri söz yaradıcılığı sahəsində uğurlu və səmərəli axtarışlar aparmış və özləri bir sıra yeni söz- lər yaratmaqla yazılı ədəbi dilin daha da zənginləşməsi işinə öz töhfələrini vermişlər. Məsələn, Nişati “Şühədanamə”nin farsca orijinalında - “Rövzətüş-şühəda” kitabında olan “müvəkkil” sö- zünü tərcümənin müxtəlif yerlərində onun ana dilindəki qarşılığı 6 olaraq üç sözlə vermişdir: “qaravul”, “keşikçi” və “saxlayıcı”. Belə sözlərin və anlayışların ədəbi dilin lüğət tərkibinə daxil ol- ması həm Azərbaycan dilini yeni məna, məna çalarları, həm də yeni struktur formalarla zənginləşdirir. Müasir Azərbaycan ədə- bi dili uzun bir inkişaf yolu keçərək zaman-zaman cilalanmış, saflaşmış və təkmilləşmişdir. Yazılı mənbələrdə dini anlayışları bildirən bir çox söz və ifadələr ərəbcədən və farscadan ya olduğu kimi qəbul edilmiş, ya da onlara qarşılıq tapılaraq öz yazılı ədəbi dillərini daha da təkmilləşdirmişlər. Məsələyə tarixi aspektdən ya- naşdıqda orta yüzilliklərdə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin ye- ni söz və terminlər hesabına zənginləşməsinə dair mənbələr sıra- sına görkəmli söz sənətkarları Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nə- simi, Məhəmməd Füzuli ilə yanaşı ilk növbədə aşağıdakı yazılı qaynaqları da xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır: 1. Orta yüzilliklərdə ərəbcədən, xüsusilə də fars dilindən tərcümə olunmuş əsərlər; 2. Orta əsrlərə aid ərəbcə-türkcə və farsca-türkcə lüğətlər. Ümumiyyətlə, klassik tərcümə əsərlərinin zəngin lüğət tər- kibi tarixi leksikologiyanın hərtərəfli araşdırılması baxımından ilkin dəyərli qaynaqlardan biri sayılır. Türk dillərinin əski qatla- rına aid sözləri əhatə edən bədii tərcümələr buna ən yaxşı dəlil- sübut ola bilər. Bu tərcümələrin dilində çoxlu qədim və nadir türkmənşəli sözlər işlənmişdir ki, onların müəyyən bir hissəsi zaman keçdikcə unudularaq çağdaş ədəbi dilimiz üçün arxaik sə- ciyyə daşıyan leksemlərə çevrilmiş, bəziləri isə dilimizin ayrı- ayrı dialektlərində kiçik dəyişikliklə qorunub saxlanmışdır. Bu baxımdan orta əsrlərə aid Azərbaycan tərcümə nümunələrinin dilində işlənmiş türkmənşəli qədim sözlər monoqrafiyada geniş şəkildə təhlil edilmişdir. Xüsusən, dilin lüğət tərkibinin tarixən inkişaf yolları, yaranma üsulları, mənbələri zəngin faktlarla araş- dırılmışdır. Tədqiqatda qeyd edildiyi kimi, dildə yaranan yeni anlayışların yaradılmasında əsas mənbə – Azərbaycan dilinin daxili imkanları nəzərə alınmalıdır. Dilin daxili ifadə imkanları- 7 nın geniş olduğunu nəzərə alaraq monoqrafiyada yaranan məf- humları adlandırmaq, ifadə etmək yolları müəyyənləşdirilmişdir: dilin lüğət tərkibindəki sözlərə əlavə məna verməklə; milli söz- lərə şəkilçilər artırmaqla; kökü alınma olan sözlərə milli şəkilçi- lər artırmaqla; iki və daha artıq sözün birləşməsi ilə; köhnəlmiş sözlərdən istifadə etməklə; alınma sözlərin milli sözlərlə əvəz olunması ilə; dialekt sözlərdən istifadə etmək yolu ilə. Bu yollar nəzərə alınaraq monoqrafiyada dilin daxili imkanları əsasında termin yaradıcılığı prosesi və üsulları zəngin faktlarla təhlil olunmuşdur. Hazırda söz yaradıcılığına dilxarici faktorlar da güclü təsir edir. Həm də bu zənginləşmə əvvəlki illərdən fərqli olaraq, beynəlmiləl xarakterli sözlərin – terminlərin hesabına olur. Həmin problemləri araşdırıb təhlil edərkən bununla bağlı nəzəri məsələlərə də aydınlıq gətirilmişdir. Çünki elmi anlayış- ların dərkedilmə prosesi bilavasitə terminlər vasitəsilə reallaşır və ayrı-ayrı anlayışları ifadə edən terminlərin düzgün, uğurlu se- çilməsi dərketmə prosesinin optimallığını şərtləndirən həlledici amillərdəndir. Bu amillər əsas götürülərək, dilin terminoloji sis- temi, onun əsas xüsusiyyətləri və spesifik cəhətləri ilə bağlı araşdırmalar aparılmışdır. Dilin daxili imkanlarından istifadə et- məklə yeni terminlərin yaradılma ənənəsi termin yaradıcılığında əsas istiqamətlərdən biri olmuşdur. Uzun tarixi inkişaf yolu keç- miş terminoloji qatın zənginləşməsində dilin daxili imkanları əsasında – leksik, morfoloji, sintaktik üsulla yaranan terminlərin mühüm rolu olmuşdur. Elmi-texniki tərəqqi, xüsusilə də Avro- paya inteqrasiya, ictimai-siyasi yeniləşmə bir çox anlayışların, məfhumların meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Qloballaşma dövründə bir sıra elm sahələrinin sürətli inkişafı terminologiya- nın da inkişafına təkan verir. Yeni elm sahələrinə məxsus ter- minlərin əsas hissəsi yarandığı ölkənin dilindən alınır. Sözsüz ki, elmi kəşflərin meydana gəldiyi coğrafi məkanın dili - mor- fem və leksemlər terminin yaranmasında əsas rol oynayır. Lakin terminlərin mühüm bir hissəsi ümumişlək sözlər əsasında yara- 8 nır və həm əvvəlki mənasını saxlayır, həm də sırf elmi anlayışla- rın ifadəsinə çevrilir. Elmi fikrin ifadəsi dəqiqlik və konkretlik tələb etdiyindən termin də dəqiq və konkret olmalıdır. Ona görə də dilin daxilində işlənərək hər hansı bir ümumişlək anlayışı bil- dirən söz leksem çərçivəsindən çıxaraq müəyyən elmi anlayışı dəqiq, konkret və birmənalı ifadə edir. Bu baxımdan dilin daxili imkanları əsasında yaranan terminlər terminoloji bazanın əsas hissəsini təşkil edir. Hazırda dilimizin daxili imkanları əsasında terminyaratma meyilləri güclənmişdir. Milli termin yaradıcılığı ümumi ədəbi dilə əsaslanmalıdır. Bu, terminlərin asan başa dü- şülməsinə, tələffüzünə, tez yadda qalmasına, termin yaradıcılığı prosesinə müsbət təsir edir. Dilin öz lüğət ehtiyatından alınıb terminə çevrilmiş sözlərin həmin dildə müxtəlif məqamlarda iş- lənilmə imkanı başqa dildən alınma terminlərə nisbətən daha çox olduğundan belə sözlərin termin kimi işlədilməsinə ehtiyatla yanaşmaq və sözü işlədərkən bütün bu incəlikləri nəzərə almaq zəruridir. Ona görə də ümumxalq dili termin yaradıcılığı üçün münbit mənbə sayılmalıdır. Azərbaycan ədəbi dilinin terminolo- ji leksikasını təşkil edən terminləri iki qrupa ayırmaq olar: həm ümumişlək söz, həm də termin kimi işlənənlər; yalnız termin ki- mi işlənənlər. Yalnız termin kimi işlənən sözlərin istifadəsi mü- əyyən elm və sənətlə bağlı olub, konkret anlayış çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Ümumişlək sözlərin terminoloji funksiya da- şıması bütün elm sahələrində müşahidə olunur ki, bu da elmi an- layışı daha konkret ifadə etməyə xidmət edir. Deməli, terminlər dildə daha çox yeni söz kimi meydana çıxan vahidlər hesabına deyil, həm də əvvəlcədən mövcud olan sözlərin mənaca dəyiş- məsi və yeni məna qazanması yolu ilə yaranır. Yeni terminlərin yaranmasında morfoloji üsuldan daha geniş istifadə olunur. Son dövrlərdə bəzi söz yaradıcılığı modelləri terminologiyanın inki- şafına təkan verir. Termin yaradıcılığı prosesində -ma, -mə şə- kilçilərinin feil kökləri və əsaslarına artırılması yolu ilə yeni an- layışların yaradılmasından geniş istifadə olunur. Sözdüzəldici 9 şəkilçilərdən -lıq 4 , -sız 4 , -çı 4 , -lı 4 , -ma 2 , -ıq 4 termin yaradıcılığın- da məhsuldar şəkilçilərdən hesab olunur. Ayrı-ayrı elm sahələrində işlənən terminlərin mühüm bir hissəsini də söz birləşmələri şəklində olan terminlər təşkil edir. Bu mühüm amil nəzərə alınaraq monoqrafiyada sintaktik yolla yaranan terminlər iki qrupa ayrılaraq təhlil olunur: 1.leksik-sin- taktik; 2.morfoloji-sintaktik. Hər bir tarixi şərait dilin lüğət tər- kibinə, onun formalaşmasına, xüsusilə onun terminoloji sistemi- nə təsir edir. Bütün bunlar əsərdə nəzəri aspektdən zəngin fakt- larla təhlil edilmişdir. Əsərin ikinci fəsli akademik Möhsün Na- ğısoylu, birinci, üçüncü və dördüncü fəsillər professor Sayalı Sadıqova tərəfindən yazılmışdır. Dilin lüğət tərkibinin zəngin- ləşmə qaynaqları, dildə gedən söz yaradıcılığı prosesi təqdim olunan monoqrafiyada ilk dəfə olaraq geniş və ətraflı şəkildə araşdırmaya cəlb olunmuşdur. Yüklə 3,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|