Sayali sadiqova
Yüklə 3,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ÖN SÖZ
1 Dil cəmiyyətlə bağlı olan ictimai hadisədir. Cəmiyyətdə in- sanlar arasında ünsiyyətin həyata keçirilməsində əsas vasitə kimi çıxış edən dil müxtəlif sosial sferaların təsiri ilə inkişaf edir. So- sial quruluşun dillə əlaqəsi sosial təbəqələr və onları birləşdirən elementlərlə vəhdət yaradır. Peşə, mədəniyyət, adət-ənənə hər biri dildə öz silinməz izini buraxır. Lakin bu amillər eyni dilin daşıyıcıları arasında ünsiyyət imkanlarını pozmur, onların bir-bi- rini anlamasına əsaslı şəkildə mane olmur. Cəmiyyətdə gedən bütün proseslər, ictimai hadisələr və ətraf mühitin insan təfəkkü- rünə təsiri dildə öz əksini tapır. Qarşılıqlı əlaqələr genişləndikcə, elmi-texniki tərəqqi inkişaf etdikcə fikrin, həmin hadisələrin ifa- dəsi üçün dildə yeni leksik vahidlərin meydana gəlməsi zərurəti yaranır. Ünsiyyət vasitəsi olan dilin bugünkü inkişaf səviyyəsinə rekonstruktiv yanaşma təsdiqləyir ki, dilin inkişaf xətti yüksələn xətlə gedir. Bu da, təbii ki, cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi ilə, icti- mai-siyasi hadisələrlə, müxtəlifyönlü qlobal dəyişikliklərlə bir- başa əlaqədardır. Dil ictimai hadisə olduğundan, onun inkişafı cəmiyyətin tərəqqisi ilə, xalqın keçdiyi tarixi yolla, ictimai-iqti- sadi və mədəni inkişafla bağlıdır. Azərbaycan dilinin lüğət tərki- binin inkişafı əsasən iki istiqamətdə gedir. Bunlardan biri dilin lüğət tərkibindən istifadə etmək, ikincisi isə sözlərin alınma pro- sesidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu prosesdə terminlər - dilin xüsusi funksiya daşıyan sözləri mühüm rol oynayır. Ümu- miyyətlə, dilin leksik sistemi bütövlükdə götürüldükdə iyerarxik ardıcıllıqla düzülmüş spesifik səviyyələrə malik müxtəlif sistem- lərin toplusudur. Bu sistemdə dilin ümumi leksikası, onun mü- əyyən bir hissəsini təşkil edən xüsusi leksika və bu leksik qatın müəyyən bir qismini özündə birləşdirən terminoloji leksika bir- 1 Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fon- dunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir. Qrant № EİF-KETPL-2- 2015-1(25)-56/46/5 4 birini tamamlayır. Bu leksikada, qədim kitabə və abidələrimizdə xalqımızın etnoqrafiyası, mədəniyyəti, dilin inkişaf səviyyəsi öz əksini tapır. Dil situasiyası mühitlə, cəmiyyətlə bağlı reallığı əks etdirir, dil siyasəti probleminin nəzəri inkişafını istiqamətləndi- rir. Ona görə də müxtəlif mərhələ, ictimai-siyasi dövrlərdəki dil situasiyası və bu proseslərin dildə təzahürü, izləri ətraflı linqvo- politoloji tədqiqatla meydana çıxarıla bilər. Dildə söz yaradıcılı- ğı prosesi birinci növbədə dilin daxili imkanları hesabına inkişaf edir. Buna görə də dildə yeni yaranan anlayışların adlandırılma- sının optimal yolları müəyyənləşdirilməlidir. Çünki cəmiyyətin bir çox fəaliyyət sahələrində baş verən dəyişikliklərin dilə birba- şa təsir dairəsi onun leksik səviyyəsi ilə bağlıdır. Leksikanın ən fəal, dəyişən, artan, təkmilləşən və yeniləşən layı olan termino- loji leksika sosial-iqtisadi inkişaf və elmi-texniki tərəqqi ilə əla- qədə inkişaf edir. Bu istiqamətdə bir sıra tədqiqat işləri aparılsa da, tarixən leksikanın inkişafı, bu inkişafa təsir edən amillərin müəyyənləşdirilməsi dilçiliyin aktual problemlərindəndir. Mo- noqrafiyada dilin leksik qatının zənginləşməsinin nəzəri prob- lemləri müxtəlif istiqamətlərdə təhlil olunmuşdur. Tədqiqatda ədəbi dilin zənginləşməsində qədim abidələrin rolu, orta əsrlərə aid tərcümə əsərlərinin, lüğətlərin rolu, söz yaradıcılığı və inki- şaf meyilləri təhlil edilmişdir. Tərcümə başlıca informasiya vasi- təsi olmaqla yanaşı, həm də ədəbi dilin lüğət tərkibinin leksik- semantik potensialını zənginləşdirən mühüm amillərdən biridir. Tərcümə dilində işlədilən bir çox leksik vahidlər dilin lüğət tər- kibinin bir elementi olsa da, çox zaman ümumişlək səciyyə daşı- mır. Tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə dilin lüğət tərkibinə keçən sözlər bilavasitə müxtəlif sahələrdə, bu və ya digər situativ şəra- itdə işlədilir. Tərcümə ədəbiyyatının təsiri ilə bu və ya digər dil- də terminoloji səciyyəli söz birləşmələri meydana gəlir. Lakin xüsusi leksik vahidlərin bu yolla əmələ gəlməsi normativ xüsu- siyyət deyildir. Ümumi halda, bir dildə mövcud olan bu və ya digər leksik-qrammatik forma başqa dildə motivasiya xüsusiy- 5 yətinə, yəni semantik əsasa malik deyilsə, onda bunlar həmin di- lə ya struktur əsasda çevrilir, tərcümə edilir, ya da hazır şəkildə daxil olur. Beləliklə, tərcümənin təsiri ilə ikinci dildə də bilava- sitə orijinal dilin təsiri ilə yeni məzmunlu söz birləşmələri və leksik vahidlər əmələ gəlir. Dildə özünəməxsus leksik-semantik motivasiya mövcud olduqda isə tərcümə dilinin təsiri ilə yeni formaların əmələ gəlməsinə ehtiyac olmur. Bu baxımdan XV- XVI əsrlərdə dilimizə tərcümə edilmiş əsərlər sadə və anlaşıqlı bir dildə – canlı ümumxalq danışıq dilində qələmə alınmışdır. Həmin tərcümə örnəklərinin dilində xalq danışıq dilindən gələn deyimlərdən, atalar sözlərindən bol-bol istifadə olunmuş və bü- tövlükdə götürüldükdə türkmənşəli sözlərə üstünlük verilmişdir. Qeyd edək ki, orta əsrlərdə “başı” tərkibi ilə düzəlmiş onlarca mürəkkəb söz işlənmiş, hətta həmin dövrdə fars dilinə də keç- mişdir. Məsələn: Yüklə 3,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|