SəADƏt davud qizi məMMƏdova
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
105 (multipolyar) çoxpartiyalılıq. Çoxpartiyalı sistem özünün çevikliyi və partiyaların rəngarəngliyi ilə səciyyələnir. Çoxpartiyalı sistemdə partiyaların sayından çox onların çəkisi mühüm rol oynayır. Partiyaların çəkisini müəyyənləşdirmək üçün onların seçkilər nəticəsində əldə etdikləri parlamentdəki yerlərin sayını əsas meyar kimi götürürlər. Prezidentli rejimdə isə həm də dövlət başçısının birbaşa seçkisi zamanı verilən səslərin sayı əsas götürülməlidir. Partiyaların çəkisinə əsaslanan partiya sistemlərinin də üç tipi var: 1) majoritar partiyaya əsaslanan sistemlər; 2) dominant partiyaya əsaslanan sistemlər; 3) majoritar pariyaların koalisiyasına əsaslanan sistemlər. Birinci halda, majoritar partiya dedikdə, parlamentdə yerlərin əksəriyyətini qazanmış bir və ya iki partiya nəzərdə tutulur. İkinci halda, dominant pariya dedikdə, başqalarına nisbətən çox səs qazanmış və parlamentdəki yerlərin sayına görə başqa partiyaları nisbətən çox məsafədə geridə qoymuş partiya nəzərdə tutulur. Üçüncü halda, mojaritar və dominant partiya olmadıqda, parlamentdə yer tutmuş partiya minoritar (yəni az səs qazanmış) partiyalar çoxluq əldə etmək üçün koalisiya yaratmalı olurlar». Yuxarıda qeyd edilənləri Azərbaycan çərçivəsində təhlil etməyə çalışaraq deyə bilərik ki, «bu gün Azərbaycanda 40-dan çox partiya qeydiyyatdan keçdiyi halda, parlamentdə cəmisi bir neçə partiya təmsil olunur». Müşahidə etdiyimiz kimi, «bu partiyalardan bir qismi sosial bazası olmayan qondarma partiyalardır, digər qisminin sosial bazası məhdud xarakter daşıyır və yalnız iqtidara əks durma mövqeyi tutur». Bu gün Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi dominant partiya sistemi əsasında qurulur. Müxalifət partiyaları isə həm də bir-birilərinə müxalifətdə durduqları üçün koalisiya yarada və parlamentdə çoxluq əldə edə bilmirlər. Qeyd edilənlərə əlavə olaraq deyə bilərik ki, çoxpartiyalılıq cəmiyyətdə siyasi plüralizm ənənələrinin yarnmasına kömək etdiyi üçün müsbət hal kimi qəbul edilə bilər və partiyaların çoxluğu hakimiyyət uğrunda keçirilən seçkilərdə müəyyən radikallığın saxlanmasına kömək edir. Seçkilər prosesində bir sıra neqativ halların baş verməsi də ən adi haldır. M.Veberin qeyd etdiyi kimi: «Seçkilər – yalnız səsvermə olmayıb, həm də rəhbərə inamın həmrəy təsdiqlənməsidir… Demokratiya şəraitində hakimiyyət uğrunda mübarizədə qələbə çalmış siyasətçi bir çox sınaqlardan keçmiş insandır. Lakin demokratiya səhvlərdən də məhrum deyil. Demaqoqiyadan, kütəlnin emosiyasından və ani maraqlarından siyasi irəliləyiş üçün istifadə edilməsi nəticəsində hakimiyyət yaxşı deyil, daha pis siyasi rəhbərlərin əlinə keçə bilər. Eyni zamanda siyasi cəhətdən bərəkətsiz olan adamlar maddi vəsaitləri hesabına seçkiləri öz xeyrinə yönəldə bilərlər». Müşahidə etdiyimiz kimi, “bu gün Azərbaycanda mövcud partiyalar seçkilərdə seçicilərin çoxlu səslərini 106 yığmaq üçün müxtəlif siyasi gedişlərdən istifadə edirlər: dram və komediyalar oynanılır, əyləncəli tamaşalar göstərilir, bir-birini ifşa edir və s. Bu zaman sıravi vətəndaşlarda siyasətə şəriklilik hissi yaranır”. Seçkilər prosesində vətəndaşların fəaliyyət istiqamətlərini aydınlaşdırmağa çalışan Qərb sosioloqları müasir dövr seçici davranışları modelini hazırlamışlar: 1. Sosioloji model – seçicilərin məğlub olduğu sosial qrupların davranışını şərtləndirir. Bu modelə aşağıdakılar daxildir: demoqrafik göstəricilər (cins, yaş, yaşayış yeri), iqtisadi göstəricilər (sosial sinif, peşə yönümü, gəlir səviyyəsi və s.), mədəni göstəricilər (təhsil yönümü və səviyyəsi, dini mənsubiyyət və s.); 2. Psixosloji model – seçici davranışlarının müstəqil, fərdi yox, qabaqcadan şərtlənmiş olduğunu iddia edir. Səs vermək yalnız hər hansı bir namizədi, yaxud partiyanı seçmək yox, həm də öz siyasi kimliyini ifadə etməkdir; 3. Rasional model – fərdin müstəqilliyini, seçim azadlığını vurğulayır. Bu zaman seçici namizədlər, partiyalar haqqında geniş informasiya almağa çalışır, seçkilərin keçirildiyi siyasi və iqtisadi şəraiti təhlil edir, namizədlər, partiyalararasında müqayisəli təhlil aparır və s.». Müasir şəraitdə Azərbaycanda seçicilərin hər üç davranış modeli müşahidə edilsə də, psixoloji və sosioloji modellər üstünlük təşkil edir. Şəxsiyyətin cəmiyyət qarşısındakı məsuliyyətini dərk etməsi qabiliyyəti onun siyasi mədəniyyət səviyyəsi ilə sıx bağlıdır. Bu gün Azərbaycanda insanların ümumi siyasi mədəniyyət səviyyəsi formalaşmağa doğru inkişaf istiqamətindədir. Siyasi mədəniyyətin əlamətlərinə nəzər salaraq, fikirlərimizin həqiqətə uyğun olub-olmadığını aydınlaşdıraq. Cəmiyyətin siyasi mədəniyyət səviyyəsi – «a) hakimiyyətə münasibət; b) siyasi fəaliyyətin davranış üsulu; c) vətəndaşların siyasi qərarların qəbul edilməsi prosesinə təsir etmək imkanı; ç) cəmiyyətin siyasi əhval-ruhiyyəsi» kimi göstəricilərlə müəyyənləşir. Bu gün Azərbaycan xalqının hakimiyyətə münasibəti bir mənalı deyil. Hakimiyyətə münasibətdə siyasi fəaliyyətin davranış üsulu kimi lehinə, bitərəf və əleyhinə mövqeləri tutanlar seçilir. Onların sırasına nəzər salaq. Mövcud tarixi şəraiti və əvvəlki siyasi hakimiyyətlərdəki siyasi idarəçilik qabiliyyətsizliyini nəzərə alaraq mövcud müxalif siyasi qüvvələrin hakimiyyət idarəçiliyi bacarığına şübhə ilə yanaşanlar iqtidarın lehinə olanlar cərgəsindədirlər. Lakin bu tip siyasətçilər arasında öz maddi və siyasi mövqelərini möhkəmləndirmək məqsədi güdənlər də az deyil. Mövcud hakimiyyətin əleyhinə olanlar cərgəsini – öz siyasi idarəçilik qabiliyyətlərini, mövcud tarixi şəraitdə xalqın vəziyyətini nəzərə almadan maddi və siyasi mövqeyini möhkəmləndirmək arzusunda olanlar təşkil edir. Bu qrup siyasətçilər arasında həqiqi mənada xalqın mənafeyi Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|