SəADƏt davud qizi məMMƏdova
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
112 qiymətlərin və xarici bazarların leqallaşdırılması və nəhayət, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi. Eyni zamanda bazar infrostrukturunun təşkili, hər şeydən əvvəl müasir bank sisteminin, valyuta və fond birjalarının yaradılması, həmçinin yeni menecerlərin öyrədilməsi təklif olunurdu. Qeyd edildiyi kimi, «Dövlət institutlarının islahatı böyük kapital xərcləri tələb edir». Eyni zamanda islahatlar keçirmək üçün ideoloji doqmalardan uzaq olan və yalnız hakimiyyətdən çıxış edən siyasi impuls lazım idi. Lakin bununla iqtisadiyyatın və siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi pozulmurdu. Ölkədəki siyasi iqlim, cəmiyyətin sabit və ya böhranlı vəziyyəti siyasətin və iqtisadiyyatın, bazar qanunlarının və hüquqi mexanizmlərin, biznes və mənəviyyatın qarşılıqlı fəaliyyətinin xarakterindən asılı olur». Sovet sosializmi quruluşunun dağılması siyasi böhranın nəticəsi olsa da, məhz iqtisadi bazisin dağılması həm siyasi, həm də mənəvi-mədəni böhranın dərinləşməsinin ilkin şərtinə çevrildi. Sovet sosializmi quruluşunun dağılması məqsədilə hər cür fəaliyyət göstərən Qərb ölkələri, ilk növbədə ABŞ təxminən eyni vəziyyətdə olan postsovet məkanı ölkələrinə özünün eyni ssenarili yardımlarını təklif etməyə başladı. Məhz bu formalı müdaxilə qloballaşma prosesinə yeni güclü təkan verdi. Azərbaycan iqtisadçısı Ə.Ö.Hüseynovun qeyd etdiyi kimi, «Azərbaycanda da iqtisadi islahatların aparılması üçün MDB ölkələrinin əksəriyyətində olduğu kimi, eyni bir nəzəriyyəni – «monetarizm» nəzəriyyəsini təklif edirlər və bu nəzəriyyənin tətbiqi metodologiyası kimi Y.Kornayın «şok terapiyasını» məsləhət bilirlər. Bu nəzəriyyə tətbiq olunan ölkələri BVF-dən (Beynəlxalq Volyuta Fondu) asılı vəziyyətə salır. Çünki onlar aldıqları kreditləri qaytarmaq iqtidarında olmurlar. Beləliklə də, bir çox beynəlxalq maliyyə təşkilatları və qurumları (birinci növbədə BVF və DB (Dövlət Bankı)) ABŞ-ın bütün dünyada qurduğu dollar «piramidasının» müvazinətini saxlamağa xidmət edirlər» Q.B.Rüstəmbəyov isə keçirilən islahatların müsbət tərəfini göstərərək qeyd edir ki, «Postsovet şəraitində dövlətin həyata keçirdiyi islahatlar yalnız iqtisadi və soisal yenidənqurma məqsədlərinə xidmət etməklə yanaşı cəmiyyəti milli təsərrüfatın təkamülü yoluna daxil etmə kimi vacib olan əhatəli funksiya əldə edir». İslahatlar prosesinin uğurla keçirilməsi beynəlxalq aləmdə müəyyən nüfuza malik olan dövlətin məqsədyönlü fəaliyyətilə birbaşa bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq Rusiya sosioloqu və iqtisadçısı O.T.Boqomolov qeyd edir ki, 113 «Güclü və nüfuzlu dövlət olmadan bazar islahatları eybəcər, qeyri-sivilizasiya xarakteri alır». Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçidin tarixi ardıcıllığını şərh edən O.T.Boqomolov əlavə edir ki, «Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq Rusiyada bazar iqtisadiyyatına keçid 1-2 il gec başladı, MDB-nin digər ölkələrində isə bu daha gec oldu. Xüsusilə Özbəkistan, Belorusiya, Türkmənistan, Qazaxıstan və Azərbaycanda bu ilk dövrlərdə daha ehtiyatlı və tədrici keçid idi. Bu səbəblərdən də həmin ölkələrin bir çoxunda iqtisadi tənəzzül tədrici islahatlar deyil, daha çox postsovet məkanındakı iqtisadi əlaqələrin pozulması, ittifaq mərkəzindən köməyin kəsilməsi, Moskva tərəfindən idarəetmə sisteminin dağılması, kadr çatışmamazlıqları ilə bağlı idi. İqtisadi tənəzzül 1993-1994-cü illərdən başlayaraq inkişafla əvəz olunmağa başlandı, bəzən isə bu tənəzzül MDB ölkələrində bir çox illər üçün uzandı. Bu zaman digər Mərkəzi Avropa ölkələrindən heç biri Rusiya, Ukrayna və digər MDB ölkələri kimi bu dərəcədə ağır şəkildə əhalinin real gəlirlərinin və istehsal çatışmazlıqlarını yaşamadı». Bəs ayrı-ayrı regionlarda bu böhrandan çıxış yolunu tapmaq üçün hansı vasitələrə əl atıldı? MDB ölkələrində islahatların proqramlı gedişi üst-üstə düşsə də, yerlərdəki fərqli ənənəvi-mədəni dəyərlər bu proseslərə müxtəlif cəhətlər gətirdi. İslahatların keçirilməsində nəzərə çarpan çatışmazlıqları da yerli özünəməxsusluqla, düşüncə tərzi ilə bağlamaq olar. Azərbaycanda 15 ildən artıqdır ki, davam edən bu proseslərin yerli tədqiqatçılar tərəfindən necə qiymətləndirilməsinə, yəni islahatlar prosesinin gedişinə nəzər salaq. Bildiyimiz kimi, dövlətin, cəmiyyətin inkişafı və mənafeyi ilə bağlı olan proseslərin həyata keçirilməsi üçün ilk növbədə hüquqi baza olmalıdır. İ.H.İbrahimovun qeyd etdiyi kimi, «İqtisadiyyatda yaranmış böhranı aradan qaldırmaq üçün planlı təsərrüfatdan bazar iqtisadiyyatına keçmək qərara alındı və ilk növbədə aqrar sahədə islahatlara başlandı. İlk vaxtlar aqrar islahatların həyata keçirilməsi üçün kifayət qədər hüquqi baza olmadığına görə aparılan tədbirlər eksperiment xarakteri daşıyırdı». İqtisadçı S.Ə.Şirəlizadə isə məhz özəlləşdirməni Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatların özəyi hesab edir. Qeyd edə bilərik ki, məhz özəlləşdirmə prosesi 1992-ci ilə qədər hüquqi əsaslara malik olan sovet iqtisadi sisteminin tam inkar edilməsi demək idi. Azərbaycanda 1992-ci ildən hüquqi təminat alan özəlləşdirmə prosesi bazar iqtisadiyyatına keçid istiqamətində ilk cəhd idi. Azərbaycan Respublikasında özəlləşdirmə prosesi torpaq islahatları ilə başlanmışdır. Təxminən 15 il keçdikdən sonra bu islahatların gedişinin mütəxəssislər tərəfindən necə qiymətləndirildiyinə nəzər salaq. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|