SəADƏt davud qizi məMMƏdova
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
127 9.3 MƏNƏVİ-MƏDƏNİ PROSESLƏRİN PROQNOZLAŞDIRILMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ Müəyyən müddətə sosial proseslə bağlı proqnoz verərkən ilkin proqnozlaşdırma modelinin hazırlanması üçün vacib olan göstəricilərin toplanması tələb olunur. Mümkün göstəricilər yüzlərlə və minlərlədir. Onlardan açar göstəriciləri seçmək və tədqiqatın müəyyən səviyyəsində lazım olanları müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Mədəniyyət olduqca geniş anlayışdır. Bura həm bütövlükdə tarixən bəşəriyyətin əldə etdiyi nailiyyətləri, həm müəyyən bir tarixi çərçivədə müəyyən millətin qazandığı nailiyyətləri, həm də konkret şəxsiyyətin öz fərdi imkanları çərçivəsində mənimsədiyi və əks etdirə bildirdiyi nailiyyətləri aid etmək olar. Mədəni proseslərin təhlili ilə bağlı Yuqoslaviya sosioloqu Danilo J. Markoviç qeyd edir ki, “eyni zamanda mədəniyyət həm də teleolojidir. Mədəni dəyərlər şəcərəsinə daxil olan din, elm, incəsənət, fəlsəfə özlüyündə mədəniyyəti təcəssüm etdirir və onun universal dəyərlərini ifadə etməyə cəhd edir. Mədəniyyətin bu və ya digər dəyərləri ümumilikdə bir-birindən fərqlənmir, əksinə onlar qarşılıqlı təsir münasibətlərindədir”. Müəllif öz fikirlərinin təsdiqi kimi V.İliçə müraciət edərək ondan belə bir sitat gətirir: “mədəniyyət insan dünyasından başqa bir şey deyil və o bu dünyanın birliyindən təzahür edir, onunla da insan özündəki və təbiətdəki vəhşilikdən ayrılır. Mədəniyyət – ənənələrin və ayrılıqda şəxsiyyətin və onun dünyasının insanlaşma mənbələrindən biridir. Hər bir tarixi orqanizmdə mənəvi-mədəni proses xüsusi bir tam kimi özündə üç komponenti birləşdirir: əhalinin şüurunun inkişafı, təbiət üzərində inkişaf edən hakimiyyət, intellektual kosmosun aktuallaşması və konkretləşməsi. Mədəniyyətin və sivilizasiyanın birləşməsi cəmiyyətin totallaşması (ümumiləşməsi) ilə nəticələnir. Yaxşı məlumdur ki, müasir mədəniyyətin ümumiləşməsi, ideologiyalaşması və siyasiləşməsi – müasir cəmiyyətin qlobal xarakterə malik olan parlaq ifadəsidir».T.Parsonsa görə: «Mədəniyyət üç aspektdə çıxış edir: mədəniyyət ötürülür, öyrənilir və genetik təbiətə malik olmayıb ümumqəbul ediləndir. Mədəni dəyərlər fərdin sosial keyfiyyətlər, statuslar, rollarının təşkilinin öyrənilməsi prosesini əhatə edir. Bir-birilə və ətraf mühitlə qarşılıqlı münasibətlərin subyekti olan şəxsiyyət – sosial şəcərənin üçüncü pilləsini – sosial inteqrasiyanı təşkil edən cəmiyyəti yaradır. Lakin inteqrasiyanın həyata keçməsi üçün daha bir sosial sistemin – mədəniyyətin elementləri olan ümumi qəbul edilmiş simvolların olması vacibdir. Hər bir sistem digərinin mövcud olmasına şərait yaradır, belə ki, şəxsiyyətlərsiz və mədəniyyətsiz sosial sistem ola bilməz». Belə nəticəyə gəlmək olar ki, yenidən dərketmə prosesində 128 cəmiyyətin mədəni dəyərlərinin ötürülməsi üçün keçid dövrü köhnə sistemlə yeni sistem arasında bağlayıcı rolunu oynayır. Burada cəmiyyətin varislik prinsipi əsasında inkişaf etməsi fikrini izləmək olar. Keçid dövründə şəxsiyyət–cəmiyyət münasibətlərində yaranan böhranı araşdıran Rusiya-Amerika sosioloqu P.Sorokin yaşadığı cəmiyyətdə böhranın səbəbini Qərb mədəniyyətinin və cəmiyyətinin son dörd yüz ildə çökməsində görürdü. Müəllifin qeyd etdiyi kimi: «bu zaman mədəniyyətin və cəmiyyətin bir (hissi) forması məhv olur, digəri isə ancaq təzahür edir». P.Sorokin belə bir şəraitdə yaranan böhranı belə açıqlayır: «Cəmiyyətin hissi dəyərlər üzərində qərarlaşmış paradoksları bununla nəticələnir ki, o, əhalinin əksəriyyətinin nə ruhi, nə də maddi tələbatlarını təmin etmək iqtidarında olmur. Böhrandan, xüsusilə də sosial mədəni tsiklik dağıdıcı dəyişikliklər dövründən çıxış yolu – inteqral dəyərlər sisteminin və ona əsaslanan dini, idealist və hissi mədəniyyəti birləşdirən inteqral mədəniyyətin yaradılmasıdır. İnteqral sistem fərdi maraqların harmoniyasına əsaslanmalıdır. Kor-təbii bazar sivilizasiyası əsas dəyərləri – fərd azadlığı və ədaləti, insanın ləyaqətini və mülkiyyətini müdafiə etmək iqtidarında deyil». Belə nəticəyə gəlmək olar ki, sosial institutların yenidən təşkili və yenidən dərki prosesinin özü böhranlı bir mərhələdir. Sosial olanı mədəni olanın bir hissəsi kimi qəbul edən L.B.Vişnyatskiyə görə: «Mədəniyyət – cəmiyyəti özünə daxil edir. Lakin bu fərdlərin birliyi olan cəmiyyət deyil. Bu təşkilati stuktura malik olan və genetik cəhətdən determinə olmayan fərdlər və onların qrupları arasındakı əlaqələrin birliyi olaraq fərdlərin münasibətlərini tənzimləyən cəmiyyətdir. Beləliklə, mədəni təkamül cəmiyyətin və sosial münasibətlərin təkamülü ilə eyni zamanda baş verir». Göründüyü kimi, L.B.Vişnyatski mədəni dəyişikliyi təkamül prosesi kimi qəbul edir. Müəllif qeyd edir ki, «təkamül yeninin yaranması və ya yaranmaması ilə də müşayiət oluna bilər, lakin yeni (əlaqə və elementlər) yaranmırsa, inkişafdan danışmaq olmaz». L.V.Vişnyatskinin fikirlərindən belə nəticəyə gələ bilərik ki, bəşəriyyətin ən yeni tarixində baş verən dəyişikliklər təkamül prosesi ilə bağlıdır. Bu təkamül prosesində yeni element və əlaqələr yaranır, lakin bu, dağıdıcı xarakter daşıyan yeniliklərdir. «Dağıdıcı» və «inkişaf» anlayışları isə bir-birinə ziddir. Onda belə bir sual ortaya çıxır: «Müasir şəxsiyyətin sosiallaşması prosesi hansı tarixi şəraitdə baş verir?» Yəqin ki, bu ümumi dəyərlərdən uzaqlaşan mədəniyyətin sivilizasiyaya çevrilərək kirəcləşdiyi bir tarixi şəraitdir. Ümumi dəyərlərdən uzaqlaşmanı cəmiyyətin reqressiya mərhələsi kimi xarakterizə edən İ.İlyinski onun deqradasiyaya uğradığını qeyd edir. Müəllifə görə bu zaman «cəmiyyət irəli-yuxarı deyil, ya irəli-aşağı, bəzən hətta aşağı-geriyə də hərəkət edir». Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|