SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

Kərkinin  qədim  əhalisi  əkinçilik  və  maldarlıqla  yanaşı,  müxtəlif 
sənətkarlıq 
sahələri 
ilə 
də 
məşğul 
olmuşlar. 
Sənətkarlıq 
emalatxanalarmdan  birinin  qalıqları  bu  günə  qədər  saxlanmışdır. 
Kərki  kəndindən  2  km  şimal-qərbdə  yerləşən  bu  emalatxananı  yerli 
əhali  Bəzirxana  adlandırırdı.  Həmin  emalatxanada  müxtəlif  bitki 
yağları  istehsal  edilirdi.  Bəzirxanada  böyük  həcmli,  yaxşı  yonulmuş 
yastı  dairəvi  daş tapılmışdır.  Daşın  mərkəzində  dördkünc  şaquli deşik 
açılmışdır.  Eynilə  belə  bir  bəzir  daşı  Sədərək  kəndində  aşkar 
edilmişdir.  Onun  hündürlüyü  70  sm,  diametıi  1,8  m,  mərkəzində 
qazılmış  kvadratın  tərəflərinin  uzunluğu  55 
sm , 
həmin  kvadratın 
mərkəzindən  açılmış  şaquli  deşiyin  diametri  30  sm-dir.  Hal-hazırda 
bu daş  Şərur rayon  Tarix  Diyarşünaslıq  muzeyinin  qarşısındadır.  Çox 
güman  ki,  bu  daşlar  bitki  yağlarının  alınması  prosesində  istifadə 
edilərkən  qoşqu  qüw ələri  vasitəsilə  öz  oxu  ətrafında  hərəkət 
etdirilirmiş (3,  s.  26).
ƏDƏBIYYAT:
1, 
Əliyev  V.H.  1977-ci  ildə  Şərur  ərazisindo  aparılan  arxeoloji 
kəşfıyyat  haqqın-  da  hesabat.  AMEA  Arxeologiya  və 
Etnoqrafiya İnstitutunun ÇTŞ-nin  Elmi  arxivi.  H-222.
2,AnHeB
  B. 
KynbTypa  ən o x n   cpeAHen  öp onjbi  A3ep6an^5KaHa. 
BaKy,  1991.
3,Müseyibli N.Ə.  Qədim  Sədərək.  Bakı,  2003.
Bəhlul Ibrahimli
[e-mail] 
AMEA  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  İnstitutu
GILAN ÇAY VADISININ  ARXEOLOJI  ABIDƏLƏRI
Kiçik  Qafqazın  Zəngəzur  silsiləsinin  cənub  ətəklərini  əhatə  edən 
Naxçıvan  bölgəsi  arxeoloji  abidələrlə  zəngindir.  Arxeoloji  abidələr 
ən  çox,  suyunu  Kiçik  Qafqaz  dağlarının  daim  qarla  örtülü 
zirvələrindən  alan  və  Araza  tokülən  dağ  çayları  vadilərində,  xüsusən 
də  dağətəyi  və  düzənlik  ərazilərdə  aşkar  edilir.  Naxçıvan  ərazisində 
aşkar edilmiş  ilk  və  orta  tunc  dövrlərinə  aid  yaşayış  yerlərinin  böyük 
əksəriyyəti  çaylara  yaxın  dağ  ətəklərində  və  ya  çox  da  hündür 
olmayan təpələrin
Birinci  Plovdağ  nekropolu.  Birinci  Plovdağ  nekropolueyniadlı 
dağın  cənub  ətəklərində,  yaşayış  yerindən  şərq  tərəfdə  1,5  ha- 
yaqədərəraziniəhatəedir. 
Nekropolu 
kurqan 
tipli 
qəbirlərdən 
ibarətdir.  Onların  çoxu  bir  neçə  dəfə  dağıntıya  məruz  qalmışdır. 
Xüsusən  nekropolun  cənub  tərəfi  həm  təbii  qüvvələrin  təsirindən, 
həm  də  təsərrüfat  işləri  nəticəsində  demək  olar  ki,  tamamilə 
dağıdıImışdır.  Plovdağın  zirvəsinə  tərəf bir  neçə  toxunulmamış  və  bir 
neçə qismən  salamat qalmış  kurqan tədqiq edilmişdir (1,  s.  154-163).
Birinci  Plovdağ  nekropolunda  rast  gəlinən  dəfn  adətində  bircəhət 
diqqəti  cəlb edir.
Alttəbəqəyəməxsusbirneçəqəbirdədəfnolunanlarınsağəlinə  piyalə 
və  ya  kiçik  həcmli  çanaq  qoyulmuşdur.  Qeyd  ctmək  lazımdır  ki,  dəfn 
adətinin  bu  mühüırı  xüsusiyyətinə  hələlik  yalmz  alt  təbəqəyə  məxsus 
kurqanaltı  torpaq  qəbirlərdə  rast  gəlinmişdir.  Mesopotamiya,  Altay 
və  Qazağıstanda  yayılmış  bu  dəfn  adətinin  Naxçıvan  bölgəsində 
qədiırı  kökləri  vardır.  Bclə  ki,  analoji  dəfn  adətinə  I  Kültəpə 
abidəsinin  eneolit təbəqəsində  də rast gəlinınişdir (2,  s.  48,  N24).
Ümuıniyyətlo,  Birinci  PIov  dağ  nekropo!  undakı  III  minilliyin 
sonundan  II  ıninilliyin  sonunadək  olan  dövrdəki  dəfn  adətinin  diqqət

---

çəkən  xarakterik  cəhətləri  vardır.  Qəbirlərin  tipi  -   kurqanaltı  daşqutu 
və  torpaq  qəbirlərdir,  bəzilərinin  şərqtərəfdən  qurbangahı  vardırki. 
burada  yalnız  2-3  ədəd  gil  qab  aşkarolunur.  Öliilər  solyanı  üstdə, 
bükülü  vəziyyətdə  dəfn  olunmuşlar,  bəzi  qəbirbrdə  ölülərin  yanına 
bir  neçə  gil  qab  və  bəzi  hallarda  xırda  buynuzlu  heyvanın  kəlləsi  və 
ayaqları  qoyulmuşdur.  İstisna  olaraq  bir  qəbirdə  iri  buynuzlu 
heyvanın  bimeçə  qabırğası  və  onurğasının  bir  hissəsinə  rast 
gəlinmişdir.  Yuxarıda  qeyd  olunanlardan  belə  aydın  olurki,  Birinci 
Plov  dağ  nekropolunda  uzunmüddət  sabit  davamedən  dəfnadəti 
mövcud olmuşdur.
İkinci  Plovdağ  nekropoiu.  Ikinci  Plovdağ  nekropolu  çoxtəbəqəli 
abidədir.  Burada  üst  qatda  Son  və  Orta  tunc  dövrlərinin  qəbir 
abidələri,  alt  qatda  isə  İlk  tunc  dövrünün  yaşayış  yerinin  mədəni 
təbəqəsi  aşkar  edilmişdir.  Orta  tunc  dövrünün  kurqanları  nisbətən 
daha geniş tədqiq  edilmişdir (3,  s.  86-89).
İkinci  Plovdağ  kurqanlarında  cəmi  iki  ağ  inkrustasiyalı  qab 
tapılmışdır  ki,  onlardan  da  biri  16N-H  kurqanda  aşkar  edilmişdir  (4, 
s.  251-252).
Q abınaşağıhissəsisınm ışdırvəqazıntızam am qəbriniçərisindəntapıl
madı.
Boğazhissəsindəngövdəsinədoğruikivəyaüçparallelxətlərboyuncayerl 
əşənnöqtəformalıbasmanaxışlarıniçərisiağpastailədoldurulmuşdur(in 
krustasiya).  Ağ  inkrustasiyalı  qablar  Cənubi  Qafqazda  geniş 
yayılmışdı  və  bu  haqda  arxeoloji  ədəbiyyatda  kifayət  qədər məlumat 
vardır (5,  s.  64-76).
Plovdağ  kurqanlarında  əldə  edilmiş  muncuqlar  içərisində  əqiq  və 
ağ  pastadan  hazırlanmış  muncuqlar  çoxluq  təşkil  edir.  Pastadan 
hazırlanmış  muncuqlara  qəbirlərin  demək  olar  ki,  hamısında  rast 
gəlinir.  Pasta  muncuqların  təsnifatı  və  mənşəyi  məsələsi  arxeoloji 
ədəbiyyatda  kifayət qədər araşdırılmışdır (6,  s.  49-55).
Plovdağ  kurqanlarında  dəfn  adətinin  diqqət  çəkən  bir  cəhəti  də 
xırda  buynuzlu  heyvanların  qəbrə  qoyulmasıdır.  Məsələ  ondadır  ki. 
onlar  qəbrə  müxtəlif vəziyyətdə  qoyulmuşdur.  Bəzi  qəbirlərə  qoyun
bütiinlüklə,  bəzi  qəbirlərə  isə  yalnız  başı  və  ətraf  sümiikləri 
qoyulmuşdıır.  Bir  çox  hallarda  bu  ölünün  sosial  vəziyyətindən  asılı 
olmuşdur.  16N-İİ  kurqanaltı  daş  qutu  qəbirdə  qoyunun  qanun-qayda 
ilə  yanıüstə  yarımbükülü  vəziyyətdə  insanla  üzbəüz  dəfnolunması 
onun  təkçə  qidaəhəıniyyətli  olduğunu  deyil,  daha  miihüm  əhəmiyyət 
kəsb  etdiyini  göstərir.  Əgər  ilktunc  dövriinün  gilqabları  iizərində 
rastgəlinən  qoç  siınvollarım,  gil  qoyun  və  qoç  fiqurlarını  da  nəzərə 
alsaq  qoyunun  təkcə  miihiim  təsərrüfat  əhəmiyyətli  bir  heyvan  deyil, 
həmdə  kultolduğunu  görərik  (7,  s.  90-96).
Plovdağ  kurqanlarında  silah  çox  az  əldə  edilmişdir.  Əldə  edilən 
silshlar  isə  dəvəgözii  və  çaxmaq  daşlarından  hazırlanmış  30-a  qədər 
ox  ucundan,  bir  tunc  xəncərdən  və  bir  ədəd  tuncdan  hazırlanınış  ox 
ucundan  ibarətdir.  18N-Ü  qəbirdə  öliiniin  iizünə  yaxın,  dəstəyi  qəbrin 
cənub-şərq,  tiyəsi  isə  şimal-qərb  kiincii  istiqamətində  qoyulınıış  bir 
xəncər  aşkar  edildi. 
Xəncər  tuncdan  bütövtökmə  iisulıı  ilə 
hazırlanmışdır.  Dəstəyi  boru  formasında  olub  üçbucaq  kəsmələrlə 
şəbəkələnınişdir,  ortasmda  dcşiyi  vardır.  Baş  tərəfi  üstəgəl  işarəsi 
tormasındadır,  içərisində  bu  qəbirdən  çıxan  toppuzun  deşiyində  rast 
gəldiyimiz  yumşaq  ağac  çüriintüsiinə  bənzəyən  qalıqlar  vardır. 
Xəncərin  dəstəyindən  tiyəsinə  kcçid  0,7-0,8  ınm  enində  diiz  relyefik 
formadadır.  Tiyəsi  orta  hissədə  qalınlaşır.  Bu  tip  xəncərlərə  Kolanı 
nekropolunda  (8,  s.  şək.  20,  2;)  və  Gədəbəy  kurqanlarında  rast  gəlinir 
(9,  şək.  59,60,66).
Üınuıniyyətlə, 
Plovdağ  nckropolu 
üçiin  o  qədər  də 
xarakterik  olmayan  göbələkvari  qulpu  və  ya  bəzəyi  olan  qab  da  I8N- 
li  qəbirdə  aşkar edilmişdir.  Cənubi  Qafqazın  digər  abidələrindən  (10, 
s.  65)  fərqli  olaraq  I8N-Iİ  qəbirdəki  qabın  göbələyə  oxşar  bəzəyi 
qabın  birbaşa  ağız  hissəsinə  yapışdırılınışdır.
Plovdağda 
olduğu 
kiıni 
qablarm 
ağ/ma 
yaxın 
ycrləşıniş 
göbələkvari  qulplara  əıı  çox  (iəncə  çay  rayonunda  ycıiəşəıı  Kilikdağ 
kıırqanlarında  rast  gəlinir  (5,  s.  30).  Bıı  tip  qıılpları  və  ya  bə/əkləıi 
olan  tutıımlu  qablar  Şərqi  (iiircüstan  ınateriallarına  əsasəıı  e.  ə.  XIV- 
XIII  əsrlərə  aid  edilir.

---