SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

muncuğun  top  hissəsi  hər iki  tərəfə  qabarıqd.r.  Onun  konarları  kəsmə
üsulu ilə  naxışlanmışdır.
Sədərək  qalasının  arxeoloji  materialları  Naxçıvaııın  son  tunc-ılk
dəmir  dövrü  abidələri  üçün  səciyyəvidir.  Onların  analoqlarma  II 
Kültəpə,  Şortəpə,  Şahtaxtı  yaşayış  yerlərinin  və  hoınçının,  Qalacıq, 
Qarabulaq,  Zeyvə  nek-  ropollarının  arxeolojı  matcnalları  ıçərısmdə
tez-tez rast gəlinir.
2002-ci  ildə  apanlmış tədqiqatlar  zamanı  Sədəı ək  qalasının qədım 
sakinlərinin nekropolunu da müəyyənləşdirmək  mürokün olmuşdur.
Sədərək  qalasmın  narınqala  hissəsindən  cənub.i  doğru  uzanan 
Vəlidağın  iki  nisbətən  alçaq  zirvəsi  arasında  ensi/  yamac  yerləşir. 
Yamacın  Araz  çayına  doğru  uzanan  hıssəsı  N  ıxçıvan-Sədərək 
avtomobil  yolunun  çəkilişi  zamanı  dağıdılmış 
vo 
çox  guman  kı. 
burada  yerləşən  qədim  qəbirlərə  məxsus  saxsı  məmulatlarımn 
sınıqlan  ətrafa  səpələnmişdir.  Burada  yerləşən 
c, 
b.rlənn  yerüstü 
hissələri  tamamilə  dağıdılmışdır.  Sahənın  bəz.  yc> n n n d ə   yan-yana 
bir  neçə  daş  düzümünün  daş  qutu  qəbirlərm.n  sahqlan  oldugu 
ehtimal  olunur.  Sədərək  qalasmm  aşağı  dıvarlan:un  və  həmçımn 
onun  ətəyində  yerləşən  nekropoldakı  daş  qutu  qəb.,iənn  ust  daşiarı 
verli  əhali  tərəfmdən  tamamilə  dağıdıldığında  -  tların  formasını 
müəyyənləşdirmək  olduqca 
çətindir. 
Bununia 
belə 
buradakı 
qəbirlərin hələlik biri  qazılaraq tədqıq edılmışdır (8 
/-49).
Bu  qəbrin  şimal-şərq divarına  (qalanın  zirvəs.nr  ogru  h.ssəyə)  .r. 
sal  daşlar  qoyulmuşdur.  Dəfn  kamerasınm  dıg. 
dıvar an_  kıçtk 
daşlardan  qurul-  muşdur.  Zaman  keçdikcə bu  daşkt 
ıçık  olçulu  dəfn 
kamerasınm  daxilinə  tökülmüş  və  nəticədə  q.  ,ı  ava  an  ıgı 
keramika  məmulatı 
güclü 
dağılmışdır. 
Insa 
skeletınə  rast
gəlinməyən  bu  qəbirdə  avadanl.qlar  cənub-şən,  d.varı  boyunca 
düzülmüşdür.  Qəbrin  daxilində  kremasıya  adəı  m  ızlərınə  rast
Kiçik  küpənin  gövdəsi  şarşəkillirdir.  Oturacağ.  ə  ağzı  genişdir. 
Qısa  boğazlıdır.  Hündürlüyü  12  sm,  ağ.z  kənannın  d.ametr.  9  sm, 
oturacağının diametri  7  sm-dir (IX tablo JV°1).
Hündürlüyü  24  sm  olan  ikinci  küpənin  gövdəsi  basma  üsulu  ilə 
naxış-  lanmışdır.  Gövdəsinin  ortas.nı  və  çiyin  hissəsini  hər birində  üç 
olmaqla  basma  üfüqi  xətlər,  bu  xətlərin  arasını  isə  hər  birində  4  xətt 
olmaqla 4 yerdə  şaquli  basma xətlər bəzəyir (IX  tablo JV22).
Çiyin  hissəsi  qabarıq  küpənin  gövdəsini  iki,  çiyin  hissəsini  isə  üç 
basma  xətt  haşiyələyir.  Gövdəsində  bir  yerdə  çox  güman  ki,  dəfn 
prosesi  zamam  deşik  açılmışdır.  Hündürlüyü  27  sm,  diametri  ağız 
kənarında  13  sm,  gövdədə  36  sm,  oturacaqda  isə  12  sm-dir  (IX  tablo 
JVs3).
Formaca  əvvəlki  küpəni  təkrar  edən  dördüncü  küpə  qonur 
rənglidir.  Çiyin  hissəsini  iki  basma  xətt  haşiyələyir.  Bu  xətlərin 
aşağısının  dörd  yerdə  çərtmə  xətlər  və  onların  aşağısından  gövdənin 
mərkəzinə  çəkilmiş  basma  xətlər  bəzəyir.  Hündürlüyü  28  sm, 
diametri  ağız  kənarında  15  sm,  gövdədə  33  sm,  oturacaqda  15  sm-dir 
(IX  tablo Jfe5).
Daş  qutu  qəbrin  saxsı  məmulatı  sırasına  bir  ədəd  badya  tipli  qab 
da  daxildir.  Oturacağı  şarşəkilli,  ağız  kənan  genişdir.  Hündürlüyü  19 
sm,  diametri  ağız  kənar.nda  24  sm,  gövdədə  28  sm-dir  (IX  tablo 
JV25).
Muncuqlar  40  ədəd  olub  əqiq  və  pastadan  doğrama  üsulu  ilə 
hazırlan-  m.şlar (IX  tablo JVb6).
Sədərək  daş  qutu  qəbrindən  əldə  olunmuş  keramika  məmulatı 
Naxçı-  van.n  II  Kültəpə,  Şahtaxtı,  Qarabağlar,  Zeyvə,  Qarabulaq 
abidələrinin  mate-  rialları  ilə  eyniyyət təşkil  edir.  Bütün  bu  abidələrlə 
birlikdə  Sədərək  daş  qutu  qəbrini  e.ə.  II  min.  sonu  -  I  min.  əvvəlinə 
aid etmək olar.
Sədərək  daş  qutu  qəbrində  insan  skeletinə  rast  gəlinməmosi  faktı 
ma-  raql.d.r,  Bu  tip  qəbrlərin  Naxç.van  ərazisindən  tap.lması  ycgano 
hal  deyil.  Uzun  illərdən  bəri  tədqiq  edilən  Şahtaxtı,  Qarabağlar, 
Zeyvə,  Qarabulaq  qə-  birlərinin  heç  birindo,  o  cümlədən  Çapacaq 
kurqanında  insan  skeletino  rast gəlinmir.
Fikrimizcə,  ölənlərin  cəsədlərinin  qəbrə  qoyulmaması  adoti 
Naxçıvan 
ərazisində 
yaşamış 
qədim 
tayfaların 
dini-ideoloji 
dünyagörüşləri 
ilə  bağlıdır. 
Bu  məsələyə  aydınlıq 
gətirmək

---

baxımından  Sədərək  nekropolunun  şima-  lında  təmizlənmiş  bir  d a ş  
bina qalığı  olduqca maraqlıdır.
Bina  tam  qazma  formasında  olmuşdur.  Onu  inşa  etmək  ü ç ü n  
qədim  insanlar  tikiləcək  binanın  hündürlüyünə  uyğun  olaraq  y e r d ə  
xüsusi  xəndək  qazmışlar.  Sonra  binanın  divarları  c ə rg ə -c ə rg ə  
daşlardan  gil  məhluldan  isti-  fadə  edilməklə  hörülmüşdür.  D a ş l a r  
yerli  material  olub  üzərlərində  heç  bir  işlənmə  izləri  bilinmir.  O n l a r  
kiçik  ölçülüdürlər  (20x25x22  sm).  Hər  bir  cərgə  hörüldükdən  s o n r a  
arxa  tərəfı  torpaqla doldurulmuş və  sonra  növbəti  cərgə  h ö rü lm ü şd ü r. 
Divarların  qalınlığı  20-25  sm-dən  artıq  deyildir.  Binanın  k ü n c l ə r i  
qövsvari  formada  olub  olduqca  dəqiqliklə  qurulmuşdur.  Ş im a l-ş ə rq  
divarlarının  kəsişdiyi  hissədə  binanın  daha  hiindür  hissəsi  q o r u n u b  
saxlanılmışdır.  Burada  onun  hündürlüyü  1,70  m-dir.  Binanın  i n ş a s ı  
qurtardıqdan  sonra xüsusi  hazırlanmış palçıq  məhlulu  ilə  içəri  t ə r ə f d ə  
daşlar  arasında  qalan  boşluqlar  suvanmışdır.  Binanın  döşəməsi  d ə  
eyni  palçıqla nazik qatla  suvanmışdır.  Binanın  memarlıq  q uruluşunda 
daha  çox  diqqəti  cəlb  edən  element  onun  daxilində  yerdən  q u ru lm u ş  
və  bir  tərəfdən  şərq  divarına  bitişdirilmiş  səki  formalı  daş  hörgüdür. 
Bir  cərgə  kiçik  ölçülü  daşlardan  qurul-  muş  hörgünün  eni  1,3  m .  
uzunluğu  1,5  m,  hündürlüyü  15-20  sm-dir.  Binanın  şimal  divarı  i l ə  
hörgü  arasındakı  məsafə  80  sm,  cənub  divardan  olan  məsafəsi  isə  5 0  
sm-dir.  Qərb  tərəfdə  hörgü  binamn  divarından  aralı  olm uşdur. 
Binanın  qərb  divarı  dağıldığından  bu  hissənin  quruluşunu  b ə r p a  
etmək  mümkün  deyildir.  Eyni  zamanda  binanın  daxilinə  g ir i ş  
qapısının  olub-  olmamasını  söyləmək  çətindir.  Çünki  binanın  d i g ə r  
üç  divarının  salamat  qalmış  hissələri  bu  istiqamətlərdən  giriş  q a p ısı 
olmadığını  söyləmək  imkanı  verir.  Binanın  yalnız  üst  hissələri 
dağıdılmış  şərq  divarının  uzunluğu  2,4  m,  qərb  qurtaracaqları 
dağıdılmış  şimal  və  cənub  divarlarının  uzunluqları  mü-  vafıq  olaraq  2 
və  1,7  m-dir  (X  tablo).  Maraqlı  haldır  ki,  binamn  daxili  bütövlükdə 
kül  qatı  ilə  doludur.  Binanın  daxilində  qurulmuş  səki  tipli  qurğunun 
üzərində  isə  yanırıa  izləri  daha  çox  bilinir.  Binanın  daxilindəki  kül 
qatı  təmizləndikcə  onun  daxilindən  müxtəlif  tipli  saxsı  qablann 
hissələri  əldə  olundu.  Bundan  başqa  bir  neçə  kiçik  obsidian  qəlpəsi
əldə  olundu  ki,  onların  heç  birində  işlənmə  izləri  hiss olunmur.  Bütün 
bunlardan  əlavə  az  miqdarda  yanmış  sümük  qalıqları  aşkar  olundu. 
Sümüklərin  insan  və  heyvana  məxsus  olmasını  təyin  etmək  mümkün 
deyildir.
Əldə  olunmuş  arxeoloji  materialların  bir  qismini  küpə  tipli 
qabların  sınıqları  təşkil  edir.  Bu  tip  qablar  rənglərindən  asılı 
olmayaraq  (boz,  qonur,  qara)  hamısı  narın  qum  qatışıqh  gildən 
yoğrulmuş  və  yaxşı  bişirilmişlər.  Onlardan  biri  daxildən  əlavə  gil 
qatı  ilə  suvanıb.  Ağız  kənarları  bir  qismində  xaricə  azca  mailidir. 
Başqa  bir  qismində  isə  köbəlidir.  Boğaz  hissələri  alçaq  və  dardır. 
Bəzilərində  gövdə  hissə  birbaşa  ağız  kənarından  başlayır.  Əksə- 
riyyətinin  gövdəsi  tam  şar formalıdır.
Arxeoloji  materialların  tədqiqi  onlann  son  tunc  -  ilk  dəmir 
dövrünə  aid  olduğunu  göstərir.  Bu  materialların  analoqlarına 
Naxçıvanm  demək olar ki,  bütün həmdövr abidələrində rast gəlinir.
Tikintinin  hansı  məqsədlə  inşa  edilməsinə  gəlincə,  onun  quruluşu 
və  həmçinin,  daxilindən  müxtəlif sümüklərin və  külün aşkar edilməsi 
binanın  xüsusi  məqsədlərə  xidmət  etdiyini  söyləməyə  imkan  verir. 
Nekropolun  bir  tərəfındə  yerləşməsi  ondan  krematori  (ölən  insanları 
cəsədlərinin  yandırılması  üçün  istifadə  olunan  otaq)  və  ya  qurbangah 
kimi  istifadə olunması ehtimalını  irəli  sürməyə  imkan  verir.
C ırdatəpə  qədim  yaşayış  yeri  (7;  8).Abidə  2001-ci  ildə  müəllif 
tərəfindən  qeydə alınmışdır.
Bu  qədim  yaşayış  yeri  Sədərək  kəndinin  cənub-qərbində,  Araz 
çayının  yaxınlığında  yerləşir.  XX  əsrin  başlanğıcında  İrəvan- 
Naxçıvan  dəmir  yolunun  çəkilişi  ilə  əlaqədar  olaraq  abidənin  şərq 
hissəsi  tamamilə  dağıdılmış,  Araz  çayına  tərəf hissəsi  kiçik  təpəcik 
formasında  salamat  qalmışdır.  Yaşayış  yerinin  hazırda  tədqiqat  üçün 
yararlı  sahəsi  1  ha yaxındır.
Cırdatəpə  yaşayış  yerindən  toplanmış  yerüstü  materiallar  daş 
əmək  alətlərindən  və  saxsı  məmulatından  ibarətdir.  Dən  daşları  qara 
rəngli  tufdan  hazırlanmış və  yaxşı  cilalanmışdır.

---