SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

dövriintb  b;ı,slaııan  lıoyat  ilk  tunc  dövriintb  ınkişaf  c d o n k   daha 
böyük  r>ra/.iyn  vııvılnıış.  okinçilik.  maldaılk]-  sonotkaılıq.  otıal 
əra/ibriıı  sakinlnri  ilo olatpbr gcnişlonmişdiı.
İki  otlod  baltanın  biri  qara  roııeli  mormərdon.  dıgori  iso  bork  cinsli 
ba/alt  daşından  hazırlanmışdır.  Mormər  baluı  / ə ı f   cılalanmışdır. 
Onıın  yuxarısında  açılmış  ikitərotlı  dcşıkdən  a ı \ a \ a   olan  hıssəsi 
sınmışdır  (V  tablo 
.V
l
’I). 
İkinci  balta  biitöxdüı.  I  /unlıığu  14  sııı. 
yııxarı  hissəsində  açılmış  ikitərətli  dcşi\in  diamctri  ə.5  sm-dir  ( \  
tablo JVy2).
Qara  rongli  mərmərdən  olduqca  nəfıs  lıa/irlanmış  əş>a  asma 
bəzək  xaraktcri  daşımışdır.  4.2  sm  uzunluğa  malik  asmanın  ucda  eni
2  sm,  arxada  isə  1,3  sm-dir.  Arxa  hissədə  açılmış  ikitərəfli  deşiyin 
diamctri  0,6  sm-dir (V  tablo JVb3).
İkinci  asınadan  toxuculuqda  istifadə  oluııduğunu  söyləmək 
miimkün-  diir.  Diametri  6,5  sm  olan  şarşəki11i  asmanın  ortasında 
ikitərəfli  deşik  açılmışdır (V  tablo JV
l
'4).
Ç a p a c a q   k u r q a n ı  (7; 
8).Bu  abidə  Sədərək  qalasına  şərq 
istiqamətdən  ensiz  vadi  şəklində  uzanan  yoluıı  sağında  Vəlidağ 
silsiləsinin  kiçik  bir  təpə-  sinin  iizərində.  miiasir  suvarma  kanalının 
yaxmlığında  qeydə  alınmışdır.  Maraqlıdır  kı.  ətraf  təpələr  və 
yamaclar  diqqətlə  nəzərdən  keçirilsə  də  digər  dəfıı  abidəbrini  qeydə 
almaq mümkün  olmadı.  Sədərək qalasmdan aydın  göılinən  kurqan  iki 
alçaq  təpənin  arasmda  qurulmuşdur.  Diametıi  5.40  m  olan  kurqanın
0,5  m-Iik  konusvari  yeriistii  hissəsi  15-30  sııı  diamctiıii  daşlardan 
qurulmuşdur.  Bəzən  btı  daşların  arasında  yaranan  boşluqlar  daha 
kiçik  daşlarla  doldıırulmuşdur.  Daş  qutudan  ibarət  dəfn  kamerası 
kurqanın  şərqində  taın  cənub-şimal 
istiqamətdə  qurulmuşdur. 
Kaıneranın  divarları  nisbətən  yastı  və  uzunsov  daşlardan  3-4  cərgə. 
hcç  bir  bərkidici  məhluldan  istifadə  olunmadan  qurulınuşdur. 
Kameranın  iizəri  cyni  ölçiilü  daşlarla  bir  cərgə  örtülmüşdür.  Dəfn 
kamerasının  uzunluğu  1,85  sm,  eni  1,50  sm,  tbrinliyi  0,6  sm-dir  (V 
tablo).  Üst  daşların  kiçikliyi  və  kurqanm  iizərinə  diizülmüş  daşlann 
ağırlığı  nəticəsində  dəfn  kamerasının  ortası  çökmüş  vo  bu  səbəbdən 
qəbrin  saxsı  məmulatı  ozilmişdir  (8,  27).  Çapacaq  kurqanında  insan
skeletinə  və  kiil  i/lərinə  rast  gəlinmədi  (7;  8;  9;  11).  Sınınış  saxsı 
qablann  daxili  vo  otratında  heç  bir  siimük  vo  ya  kiil  qalığı  müəyyən 
olunmadı.  Skelctsi/  qobirbrə  Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyətinin  bir 
sıra  nekropollarmda  da  rast  gəlinmişdir (I,  163-166:  4;  6,  59-60;  13).
Kıırqanm  arxeoloji  materialları  obsidian  lövhə,  daş  kasa  və  iiç 
ətbd  saxsı  qabdan  ibarotdir.
Uzunhıgu  7  sııı,  eni  5  sm  olan  açıq  rəngli  obsidian  parçasının  bir 
toıə-  tındəıı  miixtəlit  istiqamətlərdo  qəlpəbr  qoparılınışdır.  Lakin 
onun  heç  bir torotındə  dişənmə  i/b ri  vo  ya  işbnm ə əlamətləri  yoxdur 
(VI  tablo  JV
l
>2).  Ob-  sidianın  parça  halında  hər  hansı  qəbirdən  əldə 
edilməsinin  ö /ü  maraqlı  hadisətlir.  Lakin  bu  obsidian  parçası  dəfn 
kamerasına  təsadütən  diişo  bil-  mə/di.  Onun  kurqanın digər arxeoloji 
materiallan  i b   bir  səviyyodən  və  eyni  istiqamətdən  əldə  edilməsi 
bunu  bir daha  tosdiq  edir (8,  28).
Azərbaycanın  son  tıınc-ilk  domir  dövrii  qəbir  abitbbrinin  bir 
çoxunda  obsidian  lövholəri  aşkar edilmişdir.  Bir qayda  olaraq.onların 
heç  birində  iş-  b n m ə   i/ləri  yoxdur.  Dağlıq  Qarabağın,  Goneəçay 
höv/əsinin, 
Naxçıvamn, 
Şomkir 
rayonundakı 
Zəyəmçay 
nekropolıınun  bir  sıra  qəbir  abidələrindo  obsidian  parçalarına  rast 
gəlinınişdir.  Maraqlıdır  ki,  bıı  daşlar  daha  çox  skeletsi/  qəbirlərə 
qoyulmuşdur.  Qətlim  zamanlarda  geniş  yayılmış  inatnlardaıı  biri 
miixtəlit  daşlara  sitayiş  olmıışdur.  Çox  güman  ki,  qədim  iııaınlara 
göro  öbnlərin  ruhıı  ınəh/  bu  daşlara  köçiirmüş  (1).
Kıırqaııdan  əldə  olunmuş  daş  kasa  qara  rəngli  tuf  daşından 
ha/ırlan-  mışdır.  O  həın  daxildon,  həm  də  xarietbn  yaxşı 
cilalanmışdır.  A ğı/  kənarı  azacıq  daxilə  gövsşəkilli  əyilən  kasanın 
gövdəsindon  otııracağma  keçid  hiss  olunmıır.  Kasanın  ağı/  kənarında 
diamctri  10  sın,  hündürliiyü  3,8  sm-tlir (VI  tablo JVs4).
Saxsı  ınəmulatının  hor  iiçü  qonıır  rəngli,  ııarm  qum  qatışıqlı  gildən 
yoğrıılmıışdur.  Şargovdəli  kiipələrdən  biriııin  otıırncağından  gövdəyə 
keçitl  hissəsi  azea  dabanlıtlır.  Ağı/  kənarı  xaricə  qatlaııan  kiipənin 
boğa/ı  alçaqdır  və  oradan  gövdəyo  kcçid  lıiss  olıınmur.  Qabın 
gövdəsini,  bir-birindən  tam  bərabər  məsafədə  olan  ınəməcik  şəkilli 
dörd  şiş  yapma  çıxıntı  bəzəyir.  Bıı  çıxıntılar  və  qabın  iizərinin

---

cilalanması  c.ə.  IV-III  minilliklərə  aid  edilən  Kiir-Araz  mədəniyyəti 
dulusçuluq  ənənələrini  xatırladır.  Qabın  çiyin  hissəsinə  onun  bütün 
ətrafım  əhatələyən  iki  cızma  xətt  çəkilmişdir.  Səliqəsiz  çəkildiyindən 
onlar  arasındakı  məsafə  hər  ycrdə  eyni  deyildir.  Bu  iki  xəttin  arası 
soldan-sağa  və  sağdan-sola  çəkilmiş  çarpaz  xətlərlə  doldurulmuşdur. 
Bu  xətlərin  kəsişməsindən  əmələ  gəlmiş  naxış  toru  xatırladır. 
Küpənin  hündürlüyü  15  sm,  diametri  oturucaqda  10,2  sm,  gövdədə 
20  sm,  ağız kənarında  13,6  sm-dir (VI  tablo JVfs? 1).
İkinci  küpə  yastı  oturacaqlı,  tam  şar  gövdəlidir.  Alçaq  silindrik 
boğa-  zının  aşağısını  yapma  zolaq  haşiyələyir.  Ağız  kənarı  xaricə 
azca  köbəlidir.  Ağız  hissəsini  daxildən  ensiz  basma  xətt  haşiyələyir. 
Küp  xaricdən  qara  boyanaraq  cilalanmışdır.  Boğaz  hissəsi  isə 
daxildən  qırmızı  rənglə  boyanaraq  cilalanmışdır.  Kiipün  gövdəsini 
cızma  naxışlar bəzəyir.  Gövdənin  yuxarısını  səliqəsiz  iki  iifüqi  cızma 
xətt  haşiyələyir.  Bu  xətlərin  arası  yaş  mala  iizərinə  çəkilmiş 
konnelyurla  bəzədilib.  Eyni  ilə  bu  formalı  digər  naxış  gövdənin 
aşağısım  əhatələyir.  Bu  iki  kəmərşəkilli  naxışın  arasına  cızma  üsulu 
ilə  qarşı  tərəfləri  sağda olan bucaqlar çəkilmişdir.  Bu  bucaqların arası 
fasilələrlə  kon-  nelyur  formalı  naxışlarla  bəzədilmişdir.  Qeyd  etmək 
lazımdır ki,  bu tip naxışlar da  öz başlanğıcım  ilk  tunc  dövründən  alır. 
Bu  küpün  hündürlüyü  15  sm,  diamctri  oturacaqda  8,5  sm,  gövdədə 
17  sm,  ağız kənarında  8,5  sm-dir (VI  tablo >f«3).
Sadə  kasa  tipli  oturacağı  saxlanmışdır.  Gövdəsi  azea  qabarıq,  ağız 
kə-  narı  daxilə  mailidir.  Ağız  kənarında  diametri  20  sm  olmuşdur (VI 
tablo 
JSr»5).
Çapacaq  kurqanı  özünün  forma  və  quruluşuna  eləcə  də  dəfn 
adətinə  görə  Şərur  düzünün  son  tunc  -  ilk  dəıuir  dövrü  dəfn 
abidələrindən  seçilmir.  Lakin  saxsı  qablarm  bəzi  fərqləndirici 
cəhətləri,  xüsusilə,  qırmızı  boya,  konelyur  naxış  və  şişvari  yapmalar 
kurqanm  Qarabulaq  kurqanlarına  nisbətən  qədiıu  olduğunu  siibut 
edir.  Bütün  analoji  materiallardan  çıxış  edərək  Çapacaq  kurqanım 
e.ə.  XIV-XIII  əsrlərə aid  edə  bilərik.
Çapacaq  kurqanı  Sədərək  rayonu  ərazisində  aşkar  edilmiş  kurqan 
tipli  ilk  və  hələlik  ycganə  dəfn  abidəsidir (8).
2001-2003-cü  illərdə  Sədərəkdə  apardığımız  araşdırmalar  zamanı 
çox-  saylı  kurqanlar  aşkar edilmişdir.  Onlardan  yalnız  birində  qazıntı 
aparılmış  və  həmin  kurqanm  kenotaf  olduğu  müəyyən  edilmişdir. 
Həmin  kurqanda  heç  bir arxeoloji  material  aşkar edilməmişdir.
Kültəpə  -  «şəhər  yeri».  Sədərək  kəndindən  cənubi-şərqdə, 
düzənlik  sahədə,  eneolit-ilk  tune  dövrü  yaşayış  yerinin  bilavasitə 
yaxınlığında  yerləşən,  kənd  sakinləri  tərəfındən  Kültəpə  adlandırılan 
qədim  yaşayış  məskəni  çoxtəbəqəli  abidə  olmuşdur.  Burada  həyat 
e.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  əvvəlindən  (son  tunc  ilk  dəmir 
dövründən)  başlayaraq  XVII-XVIII  əsrlərədək,  təqribən  3  min  il 
ərzində  ardıcıl  davam  etmiş,  genişlənərək  orta  əsrlərdə  şəhər  tipli 
yaşayış  məskəninə  çevrilmişdir.  Buna  görə  də  yerli  əhali  bu  abidəni 
həm  də  «Şəhər  yeri»  adlandırırlar.  Abidənin  ümumi  sahəsi  7 
hektardan  artıqdır.  Lakin  təəssüflə  qeyd  etməliyik  ki,  mədəni 
təbəqələrin  artması  ilə  əlaqədar  olaraq  çox  da  hündür  olmayan 
təpəcik  şəklində  mövcud  olmuş  abidə  sovet  hakimiyyəti  illərində 
texnikanın  köməyi  ilə  düzənlənərək  dağıdılmış  və  əkin  sahəsinə 
çevrilmişdir.  Buna  görə  də  hazırda  müxtəlif  dövrlərə  aid  arxeoloji 
materiallar  abidənin  ərazisində  səpələnmiş  vəziyyətdədir,  abidənin 
üst  qatları,  əksər hallarda  isə  bütün  mədəni  təbəqələri  tamamilə  dağı- 
dılmışdır.
Abidənin  sahəsində  keramika  məmulatı  ilə  yanaşı,  son  tunc-ilk 
dəmir  dövrünə  aid  çoxlu  dən  daşları  qalıqları  vardır.  Ensiz,  uzunsov 
formalı  bu  dən  daşları  qara  rəngli  tuf daşından  hazırlanmışdır.
Görkəmli  Azərbaycan  arxcoloqu  Osınan  Həbibullayev  Sədərək 
Kültə-  pəsi  ərazisində  arxeoloji  kəştiyyat  işləri  aparmış  və  əldə  etdiyi 
yerüstü  mate-  riallar  əsasmda  burada  yaşayışın  e.ə.  I  minilliyin 
ortalarından  başlandığım,  abidənin  yerli  əhali  tərəlindən  «Şəhəryeri» 
adlandırıldığım  qeyd  etınişdir (10,15).
Sədərək  Kültəpəsində  sonrakı  -  antik  dövrdə  də  (e.ə.  IV  əsr  -  b.e.
111  əsri)  yaşayış  ardıcıl  şəkildə  davaın  etmişdir.  Həınin  dövrə  aid 
Kültəpədən  əldə  edilmiş arxeoloji  materiallar məişətdə  istifadə  edilən 
kasa,  küpə və s.  tipli  saxsı  qabların  qalıqlarından  ibarətdir.

---