SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

abidələrindəki  boyalı  keramika  Ubeyd  mədəıs  yyəti  ilə  əlaqələrin 
olduğunu  göstərir.  Xələc  keramikasında  Us  ık  mədəniyyətinin 
izlərinə  də  rast  gəlinir.  Xələcin  Son  Eneolit  ken.:.nikasmı  müqayisəli 
araşdırmalara  əsasən,  e.ə.  4300-3800-cü  illərə 
aı'ci 
etmək olar.
Erkən  Tunc  dövrü  mədəniyyətinin  dö\r';.  ,mosi  məsələsində 
müəyyən  fıkir  ayrılığı  mövcuddur.  Uzun  müddət  belə  bir konsepsiya 
ortalığa  atılmışdı  ki,  İlk  Tunc  və  Eneolit  dövrlori  arasmda  heç  bir 
genetik  bağlılıq  yoxdur,  Kür-Araz  mədəniyy  '  ı  Cənubi  Qafqaz 
ərazisinə  «gətirilmədi».  Azərbaycan  ərazisində  tədqiq  edilmiş 
abidələr 
(I 
Kültəpə, 
Babadərviş, 
Qaraköpoktəpə, 
Şomutəpə, 
Töyrətəpə,  Urmiya  sahilində  Göytəpə,  Yanıqtopə  və  s.)  xronoloji 
ardıcıllığına,  mədəni  təbəqələrinin  qalınlığına 
vo 
zənginliyinə  görə 
fərqləndiyindən, 
bəzi 
tədqiqatçılar 
Azərbaycan 
ərazisini 
bu 
mədəniyyətin  beşiyi  kimi  görmək  istəmirdilər.  1 .akin  son  illər  keçid 
mərhələsini  əks  etdirən  və  Azərbaycan  abidələrinə  bənzər  abidələrin 
Cənubi  Dağıstanda  (Qinçi),  Şərqi  Gürcüstanda  (Sioni,  Tetriskaro, 
Aruxlo  VI),  Qərbi  Azərbaycanda  -  müasir  Ermənistan  Respublikası 
ərazisində  (Texut,  Tərtəri-dzor)  tədqiq  edilməsi  düşün-cələrdo
dəyişiklik  yaratmış,  hər  regionun  tədqiqatçısı  öz  ərazisini  bu 
mədəniyyətin  yaranma  ocağı  kimi  təqdim  etməyə  meyl  göstərmişdir. 
Azərbaycanda Leylatəpə,  Qarahacı,  Cüttəpə,  Üçoğlan,  Dəyirman yeri 
(Qarabağ),  Ovçular  Təpəsi,  Xələc  kimi  Son  Eneolit  abidələrindən 
Kür-Araz  keramikasma  bənzər  gil  məmulatı  aşkar  edilmişdir. 
İ.H.Nərimanov  bildirir  ki,  qara  və  boz  cilalı,  çəhrayı  astarlı,  səthi 
daraqvari  əşya  ilə  işlənmiş 
[HapHMaHOB 
H.T. 
1987,c.64-65], 
bəzilərində  şabalıdı  anqoblama 
yaxud  kobud  suvaq  çəkilmiş
keramika  Eneolit  və  İlk  Tunc  dövrləri  arasında  irsi  bağlılığın
tutulmasına kömək edir.
Naxçıvan 
ərazisində 
qeydə 
alınan 
abidələrin 
tədqiqi 
bu
mədəniyyətin  dövrləşdirilməsi  üçün  yeni  faktlar  ortaya  çıxarır.  Bu 
faktlar  Kür-Araz  mədəniyyətinin  Naxçıvan  ərazisində  daha  qədim 
tarixə  malik  olduğunu  göstərir.  Bu  fıkir  vaxtilə 
O .H .H əbibullayev 
[AÖHÖyjTJiaeB  O.A.  1982,c. 196]  tərəfindən  söylənmişdir.  Son  illərin 
araşdırmaları 
zamanı 
II 
Kültəpənin  alt  qatlarında 
Kür-Araz
keram ikasına  E neolit  dövrünün  fınal  m ərhələsinin  xüsusiyyətlərini 
ək s  etdirən  keramika  ilə  birlikdə  rast  gəlin m əsi  [CeHflOB  A .T .
1993,c. 107-108]  bu  mədəniyyətin  ilk  mərhələsini  xarakterizə  etməyə 
imkan  verir.
Naxçıvan  ərazisində  yerləşən  1  Kültəpə,  II  Kültəpə(Şəkil  7),  I 
Maxta,  Ovçular  Təpəsi,  Xələc  və  s.  abidələrin  stratiqrafiyasına  və 
arxeoloji  materialın  təhlilinə  əsasən  belə  nəticəyə  gəlirik ki,  İlk Tunc 
dövrü bu  ərazidə  dörd  inkişaf mərhələsi  keçmişdir:
I  mərhələ  (formalaşma  dövrü)— e.ə.V  minilliyin  sonundan 
e.ə.3500-cü  ilədək  olan  dövr  (Ovçular  Təpəsi,  Xələc  ,  Şortəpə,  I 
Maxta);
II  mərhələ  (ilk  dövr)— e.ə.3500-3150-ci  illər  (II  Kültəpə,  Xələc, 
Ərəbyengicə,  Ovçular təpəsi);
III  mərhələ  (orta  dövr)— e.ə.3150-2700-cü  illər  (I  Kültəpə,  II 
Kültəpə,  I  Maxta,  II  Maxta,  Ərəbyengicə,  Aşağı  Daşarx,  Şortəpə, 
Plovdağ nekropolu  (şəkil  8);
IV  mərhələ  (son  dövr)— c.ə.2700— 2400-2300-cü  illər  (I  Kültəpə,
II  Kültəpə,  I  Maxta, Ərəbyengicə,  Aşağı  Daşarx  və  s.).
Burada  I  Kültəpə  və  II  Kültəpədən  götürülmüş  kömür  analizinə 
diqqət yetirmək  də  yerinə düşər.  I  Kültəpənin  Eneolit təbəqəsindən 
18,2  metr  dərinlikdən  götürülmüş  kömür  analizi  c.ə.3807±90-cı  ili 
[AÖHÖyjuıacB 
O.A.  1982,
c. 
191],  II  Kültəpədə  11,6  metr  dərinlikdən 
tapılmış  kömür  analizi  isə  7110± 100  =  e.ə.5160-cı  ili  [Scyidov
A.,BaxşəliyevV.,Məmmədov 
S., 
Aşurov 
S. 
2012, 
s. 189] 
göstərınişdir.  Analiz  6  mart  1987-ci  ildə  SSRİ  EA  Arxcologiya 
İnstitutunıın 
Leninqrad 
Bölməsindəki 
elmi 
laboratoriyada 
Y.İ.Markov  tərəfmdən  olunmuşdur.  1988-ci  ildə  təkrar olaraq  həmin 
tarix  təsdiq  edilmişdir.
Son  olaraq  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  Naxçıvanın  Erkən  Tunc 
dövrii  abidələrinin  A/.ərbaycan  arxeologiyasının  öyrənilməsi  iiçiin 
mühıim  əhəmiyyəti  vardır.  Bu  əra/.i  Ön  Asiya  ötkələri  ilə  yaxın 
olduğundan  qədim  sivilizasiyaların  əldə  ctdiyi  nailiyyətlərin  şimala 
ötüriilınəsində,  qarşılıqlı  iqdisadi-mədəni  əlaqələrdə  miihiim  rol 
oynamışdır.  Aparılan  araşdırmalar  göstərir  ki,  Erkən  Tıınc  dövriində

---

qədim 
Naxçıvan 
sakinlərinin 
tarixində 
əsaslı 
ictimai-iqtisadi 
dəyişikliklər  olmuş,  Eneolit  dövründə  əsası  qoyulan  «ınetallurgiya» 
sonrakı  mərhələlərdə  daha  da  genişlənmiş,  ınaldarlıq  əkinçilikdən 
ayrılmış,  xış  əkinçiliyi  meydana  gəlmiş,  yaylaq  maldarlığı  inkişaf 
etmiş,  ilkin  tayfa  ittifaqları  yaranmışdır.  İqtisadiyyatın  inkişafı  və 
əhalinin artması  yeni  yaşayış  yerlərinin  salınmasına  səbəb  olmuşdur.
Naxçıvanm 
Erkən 
Tunc 
dövrü 
yaşayış 
yerləri 
coğrafı 
yerləşməsinə  görə  dörd qrupa  bölünür.  Birinci  qrupa  strateji  cəhətdən 
əlverişli  mövqedə  yerləşən  Ovçulartəpəsi  yaşayış  yeri,  ikinci  qrupa 
əkinçilik  və  maldarlıq  üçün  əlverişli  olan  Naxçıvançay  vadisində 
yerləşən  I  Kültəpə  və  II  Kültəpələr,  üçüncü  qrııpa  Arazboyu ovalıqda 
və  onun  dağ  ətəklərinə  doğru  uzantılarında  yerləşən  I  Maxta 
Kültəpəsi, 
II 
Maxta  Kültəpəsi,  Xələc,  Ərobyengicə,  Şortəpə, 
Sədərək,  Plovdağ[BaxşəliyevV.,Seyidov  A.,QodirzadəQ.,İbrahimli
B.,  2014]  və  s.  yaşayış  yerləri,  Dizə,  Qarabulaq,  Plovdağ 
nekropollan,  dördüncü  qrupa  isə  yüksək  dağlıq  ərazidə  yerləşən 
Hovuzlu və  X om u abidələri  daxildir.
Kür-Araz  mədəniyyətinin  mənşəyi  ilə  bağlı  tədqiqatçılar  arasında 
müxtəlif  fıkirlər  olmasına  baxmayaraq,  bu  mədəniyyətin  Cənubi 
Qafqazda  formalaşdığı  qəbul  edilmişdir.  Bəzi  alimlərin  fıkrinə  görə, 
bu  mədəniyyət  Qafqazda  və  Şimali  İranda,  digərlərinə  görə  isə  Şərqi 
Anadoluda  və  Arazın  orta  axarlarında  formalaşmışdır.  Son  illərin 
araşdırmaları  göstərir  ki,  bu  mədəniyyətin 
lormalaşdığı  əsas 
bölgələrdən biri  Naxçıvan  ərazisi  olmuşdur.  Azəıbaycan,  o  cümlədən 
Naxçıvan  abidələrinin  tədqiqi  təsdiq  edir  ki,  Kiir-Araz  mədəniyyəti 
Eneolit 
mədəniyyəti 
əsasında 
inkişaf 
ctmişdir. 
Kür-Araz
mədəniyyətinin  Eneolit  mədəniyyəti  ilə  bağlılığı,  xüsusilə,  Urmiya 
hövzəsi 
və 
Naxçıvan 
abidələrində 
aydın 
izlənilir. 
Encolit 
mədəniyyətindən 
Kür-Araz 
mədəniyyətinə 
kcçid 
Göytəpə,
Yanıqtəpə, 
Ovçulartəpəsi, 
Xələc, 
II 
Kiiltəpənin 
keramika
məmulatında özünü  büruzə  verir.
Ümumiyyətlə,  Urmiya  hövzəsi  və  Naxçıvanda  yerləşən  İlk  Tunc 
dövrü 
abidələrində 
mədəni 
təbəqənin 
qalınlığı, 
Kür-Araz
mədəniyyətinin  bütün  mərhələlərinin  aydm  izlənilınəsi,  Kür-Araz
mədəniyyətinə  aid  təbəqənin  Eneolit  təbəqəsini  örtməsi  təsdiq  edir 
ki,  bu  ərazi  Kür-Araz  mədəniyyətinin  formalaşdığı  əsas  ocaqlardan 
biri  olmuşdur.  Son  illərin  araşdırmaları  təsdiq  edir  ki,  Azərbaycanm 
şimal  və  cənub  rayonları  Kür-Araz  mədəniyyətinin  formalaşdığı  və 
qonşu  ərazilərə  yayıldığı  əsas mərkəzlərdəndir.
Urmiya  hövzəsi  ilə  bağlı  olan  Naxçıvanın  Kür-Araz  keramikası 
bir  sıra  lokal  xüsusiyyətlərinə  görə  digər  regionların  keramikasından 
fərqlənir.  Bu  fərqlər  ocaq  qurğuları  və  metal  əşyalarda  da  özünü 
aydın  göstərir.  Şimalda  Şimali  Qafqaz  və  Dağıstan,  cənubda  Urmiya 
hövzəsi,  cənub  qərbdə  Suriya  və  Fələstinədək  yayılan  Kür-Araz 
mədəniyyəti  müəyyən  lokal  xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənmişdir.
Son  olaraq  qeyd edək  ki,  araıdırmalarbir daha  İlk  Tunc  dövrü  Kür- 
Araz  mədəniyyətinin  ilkin  yaranma  ocaqlarmdan  birinin  məhz 
Naxçıvan olduğunu  təsdiq  edir.
ƏDƏBİYYAT
1.
 
AÖHÖyjuıaeB 
O.A. 
ƏHeojiHT 
h
6p0H3aHaTeppHT0pHHHaxHHeBaHCK0H 
ACCP. 
BaKy: 
ƏjibM, 
1982,  3 1 4  
c.
2.
 
AjıneB 
B.r. 
noceJieHHHKypo- 
a p a K C C K O H K y jib T yp b iH a x H w e B a H C K o ro K p a x .
Te3HCbiA0KJia^0BMe>K^yHap0AH0HHayHH0HceccHH,  T 6
hjihch
, 
1997,  c.  5 6 -5 8 .
3. 
Baxşəliycv  V.,Marro  C.,  Aşurov  S.  Ovçulartəpəsi.,  Bakı, 
“ Elm”, 
2 0 1 0 .
4. 
BaxşəliyevV.,Seyidov  A.,QədirzadəQ.,İbrahimli  B.,  Qədim 
Ordubad,  Naxçıvan, 
2 0 1 4 .
5. 
Baxşəliyev  V.,  Seyidov  A.,  Aşağı  Daşarx.,  Bakı, 
2 0 1 2 .
6. 
Bakhshaliyev 
V., 
Ristvet 
L., 
Ashurov 
S.
TheChronologyKura-AraksesSites: 
2 0 0 6  
Excavations 
at
Kultepc  II  and  Maxta  I.  Azerbaijan-LandbctwccnEast  and 
West.  Transfer  o f  knowledgc  and  technologyduringthe

---