SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
abidələrdəbu mədəniyyətinfərqli xüsusiyyətləri formalaşır. Kiir-Araz mədəniyyətinin lokal xüsusiyyətləri keramika məmulatında özünü aydın büruzə verir. Naxçıvanm bu dövrə aid abidələri çoxtəbəqəli olması və mədəni təbəqələrinin qalınlığma göro seçilir. Bu dövrün abidələrinə muxtar respublikanm hər yerindo rast gəlmək mümkün olsa da,Şərur rayonunun çoxtoboqəli yaşayış yerləri müəyyən xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Şərur ərazisindəbu mədoniyyətə aid Ovçular təpəsi, I Maxta (Maxta Kültəpəsi), II Vlaxta. Şortopə. Xələc, Ərəbyengicə, Aşağı Daşarx kimi qoditn yaşayış yerləri aşkarlanaraq tədqiqolunmuşdur. Şərur abidələri Kür-Araz mədəniyyətinin mənşəyi və genezisi ilo bağlı məsələlorin öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Qeyd etmok lazımdır ki, Cənubi Qafqazda “Proto-Kür-Araz” keramikasına ilk dəfə geniş şəkildə Şərur abidələrində, xüsusilə Ovçulartopəsi, Xoləc. I Maxta Kültəpəsi,Şortəpəvə s. yaşayış yerlərində rast gəlinınişdir. Dövrün qəbir abidələrinə isə hələlik Dizə və Qarabulaq nekropolunda rast gəlinmişdir. 1980-ci ildə Ovçulartopəsiyaşayış yerinin şimal-şərq qurtaracağında 6,25 kv.m. sahədə V.H.ƏIiyevlə birlikdə apardığımız kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlar zamanı hneolit və l_rkən 1 unc dövrünə aid tikinti qalığı, gil qab hissoləri, daş alətlər və osteoloji materiallar aşkar etmişdik.2006-2011 -ci illordə iso yaşayış yerində V.B.Baxşəliyev, K.Marro və S.H.Aşurovl 800 kv.m sahədə arxcoloji qazıntılar aparmış, Eneolit vo Erkon Tunc dövrünə aid dairovi vo dördkünc formalı tikintilor, kcramika (şəkil I), tunc və sümükdən hazırlanmış əşyalar əldə ctmişlor. Bu yaşayış yeri Eneolit vo Erkən Tunc dövrüno aid tapıntılarla zəngin olduğu üçün həmin dövrlorin maddi-mədoniyyotini öyronmok və bu mədəniyyətlərin qarşılıqlı münasibətlorini araşdırınaq baxımından əhəmiyyətlidir. Lakin abidonin Lrkən Tunc dövrü təbəqəsi çox zəif olub, bir çox hallarda Eneolit təboqosi ilo qarışır. Bununla belə, araşdırmalar zaınanı bu mədoniyyətlərin qarşılıqlı münasibətlərinin bəzi cohətlorini müoyyon etmok mümkün olmuşdur. Ovçulartoposindongötürülon kömiir analizlərindən biri e.ə.2900- 2800-cii illori. digori e.o. 3320-ci iü göstormişdir. 2010-cu ildoki tapıntılar vo C 14 analizlorinin noticəlori Kiir-Araz mədəniyyətinə aid maddi modəniyyot nümunəlorinin c.ə. V minilliyin sonuna (e.ə. 4200) aid olduğunu göstərir. Radiokarbon analizin (C 14) nəticolərinə görə Ovçulartopəsinin Eneolit təbəqəsi isə e.ə. 4350- 4200-cii illori əhato cdir[Bakhchaliyev V., Ashurov S. and Marro 2010].Tədqiqatçıların tıkrinco. 2010-201 1-ci illərin araşdırmaları Eneolit \o Erkon Tunc dövrii mədəniyyətlərinin müəyyən zaman kəsiyində eyni dövrdə mövcud olduğundan xəbər verir. Qeyd edək ki.I Vlaxtanın üst təbəqələrindən götiirülmiiş kömürün analizi e.ə. 3316-2931 illori göstormişdir [Bakhchaliyev V., Ristvet L Ashurov S..2009. s.82-87]. 2008-ci ildə Ərobyengico yaşayış yerində apardığımız araşdırmalar Eııeolit modoniyyətinin Kiir-Araz mədəniyyəti ilə genetik baglılıgına dair yeııi materiallar vermişdir. Qədim yaşayış yeri Şərıır rayonıınun eyııi adlı kəndindən cənubda yerləşir. Əıəbyengicə yaşayış yerinin tədqiqi göstərdi ki, Eneolit modoniyyəti yalmz bir-iki abido ilə məhdııdlaşmır. Yaşayış yerinin ohoıniyyoti ondan ibarətdir ki. bıı abidə Eneolit dövründən Kür-Araz mədoniyyətino keçidi iz.lomoyo imkan verir. İstor Kür-Araz modəniyyotiııo aid keramika niimunolərində, istərso do Eneolit keramikasmda bıı keçidin izloıi öziinıi aydm şokildo biirıızo verir. Ərobyeııgieə yaşayış yeı inin tədqiqi zamam miioyyon olunmıışdur ki, son morholədo e\ lor diizbııcaqlı, erkən morholodo iso oval olmuşdur. Yaşayış yerindən aşkar oluııan meınarlıq qalıqları vo keramika niimunolori digor yaşayış yerlori ilo bonzərdir. Ərobyengico yaşayış yerinin keıamika moınıılatmda Eneolit modoniyyotindən Kiir-Araz modoniyyətino keçid qabların lorınasmda, qulp tiplorində, otııracaqların Ibrmasında aydııı şokildo izlonilmişdir. Todqiqatlara osaslanaraq dcınək olar ki, bıı keçid hom çəhıayı rəngli keramikada, hom do qara roııgli kcraınikada izlomiir. Ərobycııgicə yaşayış yeriııin todqiqi Kiir-Aıaz modoniyyotinin qara cilalı qablarmın birdon-biro meydana çıxmadığını, onun müəyyən təkamülün nəticəsi oldıığunu deməyə əsas verir [Seyidov A.Q., Baxşəliyev V.B.2009] 2009-cu ildə Şərur rayonununXələc kəndi ərazisində yerləşən eyniadh qədim yaşayışyerində apardığımız qazıntıiar zamanı son Eneolit (şəkil 2) keramikası ilə yanaşı Kür-Araz mədəniyyətinin erkən mərhələsinə aid maddi-mədəniyyət nümunəbri əldə etdik. Bu keramika parçaları narm qum qanşığı olan gildən hazırlanaraq, boz rəngdə bişirilmişdir. Onlann bəzisi incə saman qarışığından, bir qismi isəqum qarışıq gildən hazırlanaraq, qara və boz rəngdə bişirilmişdir. Xaricdən cilalanmış, içəridən isə daraqvari alətlə naxışlanmış bəzi qablann üzərində qəhvəyi rəng izləri qalmışdır. Proto Kür-Araz keramikası adlanan bu tip keramikaya Naxçıvanda II KültəpəfAjıneB B, 1997], I Maxta Kültəpəsi, Ovçıılartəpəsi, Şortəpə, Püsyan yaşayış yerlərində rast gəlinmişdir [Seyidov A.Q., Baxşəliyev V.B., Mahmudov V.Ə., 2010]. Aşağı Daşarx (şəkil 3) qədim yaşayış yerində 2011-ci ildə apardığımız qazıntılar zamanı da “Proto-Kür-Araz keramikası aşkar olunmuşdur. Bu keramika nümunələri Naxçıvanın həmdövrabidələrindən tapılmış maddi-mədəniyyət qalıqları ilə analogiya təşkil edir [Baxşəliyev V., Seyidov A., 2012]. Kür-Araz mədəniyyətini özündə əks etdirən abidələrdən biri də Şərur rayonunun İbadulla kəndi ərazisində yerləşən Şortəpə qədim yaşayış yeridir. Abidə 2012-2013-cü illərdə tərərımizdən tədqiq olumuşdur (şəkil 4). Aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində buradan 3,8 metr qalınlığında mədəni təbəqə aşkar edilmişdir [Seyidov A.Q., Baxşəliyev V.B.,2013]. Bu tip keramikaya Azərbaycanda Muğan-Qarabağ abidələrində, o cümlədən Qarahacı və Cüttəpə Erkən Tunc dövrü yaşayış yerlərində də rast gəlinib. Bu abidələr e.ə. IV minilliyə aid edilir. İlk Tunc dövrünə aid möhtəşəm abidələrdən biri də Sədərək qədim yaşayış yeridir. Abidətərəfımizdən 2010-cu ildə arxeoloji tədqiqatlarla yenidən öyrənilmişdir. Qədim yaşayış yeri Sədərək rayonunun Qaraağac kəndindən şərqdə, düzonlik ərazidə yerləşir. Yaşayış yeri vaxtilə dağıntıya uğramışdır. Bu zaman aşkar edilən arxeoloji materialların bir qismi Sədərək Rayon Tarix-Diyarşünaslıq muzeyinə verilmişdir (Şəkil 5). Arxeoloji materiallarla tanışlıq onların Eneolitdən başlayaraq Son Dəmir və Orta əsrlərədək uzun bir dövrü əhatə etdiyini göstərdi. Bura xalq arasında “Kültəpə”, “Şəhər yeri adları ilə də məhşurdur. Abidənin böyük bir qisminin əkin sahəsinə çevrilməsinə baxmayaraq onun toxunulmayan hissəsi 4-5 hektar ərazisini əhatə edir. Araşdırmalar zamanı Sədərək Tarıx- Diyarşünaslıq muzeyində iki daş balta ilə rastlaşdıq (Şəkil 6). Onların biri qara rəngli daşdan hazırlanmış, üçbucaq formalıdır.Yuxarı hissəsində dairəvi deşik açılmışdır. Qəhvəyi rəngli daşdan hazırlanmış oval formalı ikincı alətin yuxarı hissəsində dairəvi deşik açılmışdır. Qaraağac sakinləri tərəfındən bizə verilmiş üçüncü alət isə daş toxadır. Bu daş alətlərin yaxın bənzərləri Türkiyənin Neolit və Erkən Eneolit abidələrindən məlumdıır [Seyidov A.Q., Baxşəliyev V.B. 2011]. Xronologiya məsələsinə gəldikdə deyə bilərik ki, Cənubi Qafqazın Son Eneolit abidələrində meydana çıxan boyalı keramika c.ə. IV minilliyin birinci yarısı ilə tarixləndirilir. Bu baxımdan, Göytəpənin M təbəqəsi üçün müəyyən cdilən e.ə. 3200-3150-ci ilin nə dərəcədə doğru olduğu bəlli dcyil. Bu abidənin Kür-Araz təbəqəsi üçün do olduqca aşağı tarix müoyyən edilmişdir (c.ə.2400). Halbuki, II Kültəpodən götürülən kömür analizlərinin nəticələri e.ə. 3335-ci ili göstərmişdir [Bakhchaliycv V„ Lauren R. and Ashurov S. 2009, c. 84]. Bizcə, II Kiiltopənin alt layları daha qədiın dövrə, dalıa doğrusu e.ə. IV minilliyin ortalarına aiddir [ C ch ; iob A.T., 2002, c.135]. Bu,Kültəpənin alt laylarından saman qarışıq keramikaııın aşkar olunması ilo də təsdiq olıınur. Arxeoloji araşdırmalar Azorbaycanda Kür-Araz mədəniyyotinin qodim tarixə malik olduğuııu göstərir.Araşdırmalar Naxçıvan ərazisinin Kıir-Araz modoniyyotinin formalaşdığı əsas rayonlardan biri olduğunu siibut edir. Ümumiyyotlo, Qafqaz arxeologiyasında Eııcolit abidolorindoki boyalı qablar Xalaf-Ubeydınodoyiyyoti ilə olaqələndirilmişdir. Belo hcsab edirik ki, Naxçıvanın Son Eneolit Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|