SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

təməlindən  götürülən  kömür  analizi  göstərdi  ki,  bu  müdafıə 
istehkamlan  təqribən  e.  ə.  800-cü  ildə  inşa  olunmuşdur.  Bu  o  demək 
idi  ki,  Oğlanqalanın  istehkamları  Urartu  imperiyasının  Türkiyədə 
möhkəmləndiyi  (təqribən  e.  ə.  850-600-cü  il),  Qafqazda  və  Şimal- 
Qərbi  İranda  hərbi  əməliyyatlar  apardığı  dövrdə  tikilmişdir  (16,  s. 
171-180).  Biz  tapıntılardan  daha  çox  müdafıə  istehkamları  ilə 
maraqlanırdıq.  Oğlanqalamn  mühəndisləri  qalanı  tikərkən  Erkən 
Dəmir  dövrü  texnikasından,  yoxsa  öz  nüfuzlu  qonşuları  olan 
urartulann tikinti  texnikası və üsullarından  istifadə  etmişdilər?  Urartu 
istehkamları 
fövqəladə 
dərəeədə 
standartlaşdırılmışdır, 
onlar 
müntəzəm  möhkəmləndirmə,  yonulmuş  daşlardan  vo  standart  ölçülü 
kərpielərdən  ibarət  tikinti  ilə  xarakterizə  olunur.  Oğlanqalanın 
istehkamları  Dəmir  dövrünün  erkən  mərhələsinin  tikintilərini 
xatırladır,  lakin  ola  bilsin  ki,  Urartunun  bəzi  xüsusiyyətləri  də  təqlid 
edilmişdir.  Urartu  divarlarının  düz  və  dördkünc,  topoqrafıyaya 
uymayan  xüsusiyyətlərindən  fərqli  olaraq  Oğlanqala  istehkamları 
Qaratəpə  dağının  topoqrafıyasına  uyğun  olaraq  inşa  edilmişdir. 
Möhkəmləndirilmiş 
divarların 
Urartu 
xüsusiyyoti 
olmasına 
baxmayaraq,  onların  bənzərləri  Cənubi  Qafqazın  Dəmir  dövrü 
arxitekturasından  da  məlumdur.  Bəzən  böyük  blokların  altı  kiçik 
həcmli  daşlarla  düzəldilir,  bəzən  isə  daş  bloklar  biıbaşa  qayanın 
üzərinə  qoyulurdu.  Urartu  qalalarında  olduğu  kimi  təməl  üçün 
birbaşa  qayanın  düzəldilməsinə  heç  vaxt  rastlanmamışdır.  Böyük 
sahənin  terraslaşdırılmasına,  karxana  işərinə,  böyük  əhəngdaşı 
bloklarının  və  milyonlarla  kərpicin  daşınmasına  xcyli  işçi  qüvvəsi 
cəlb  edilmişdir.  Bu  təqribən  milyonlarla  işçidən  ibarət  böyük  işçi 
qüvvəsi  tələb  edirdi.  Bu  tikinti  layihəsinin  monumcntallığı  IV  Dövr 
Oğlanqala  liderlərinin  böyük  qüvvəsindən  xəbər  vcıir.  Tikintinin 
möhtəşəmliyi  özlüyündə  siyasi  hakimiyyətin  qiidrotini  göstərir. 
Lakin  hələ  də  məlum  deyil  ki,  bu  qalanı  tikınək  və  qorumaq  üçün  işçi 
qüvvəsini  necə  əldə etmişlər.
Qərb  divarı  boyunca  aparılan  təmizləmə  işləri  zamanı  biz 
Oğlanqalanın  II  Dövrüno  aid  küp  qobirlorlə  rastlaşdıq.  Burada
qəbirlərin  olması  təsdiq  edir  ki,  tikinti  və  bərpa  işlərindən  sonra  onlar 
öz  funksiyasını  itirmişdir.  Bu  qəbirlərdə  cinsi  məlum  olmayan  və  pis 
saxlanmış  yaşlı  adama  aid  skelet  qalıqlarının  bir  hissəsi  aşkar 
edilmişdir.  Lakin  küp  qəbirin  qərb  tərəfındə  aşkar  olunan  iki  qulplu 
küpə  bilavasitə  Oğlanqalanın  yerli  insanlarına  aid  idi.  Bu  adam 
Roma  imperiyasından  gətirildiyi  zənn  edilən  olduqca  zəngin 
avadanlıqla  dəfn  edilmişdi.  Əvvəlcə  qəbirdən  imperator  Avqustun 
portretini  göstərən  dörd  gümüş  sikkə  tapıldı.  Lakin  sikkələr 
paslanmış  və  bir qədər aşınmışdı.  Buna  baxmayaraq onların  eyni  tipli 
olduğu  və  üzərində  iki  kitabə  olduğu  aydın  seçilirdi.  Sikkələrin  üz 
tərəfındə  dəfnə  yarpağından  tac  qoyan  Avqustun  sağ  tərəfdən  şəkili 
var  idi.  Onun  kənarında  “CAESAR  AVGVSTVS  DIVI  F  PATER 
PATRIAE”  sözləri  yazılmışdı.  Sikkənin  arxa  tərəfındə  Sezarın 
Qayus  və  Lusiusunun  iki  təsviri  verilmişdir.  Şəkil  üz  tərəfdən 
arxasında nizələr olan qalxana söykənmiş vəziyyətə təsvir edilmişdir. 
Kənarda  isə  “VGVSTI  F  COS  DESIG  PRINC  IVVENT,  C  L 
CAESARES”  kitabəsi  həkk  olunmuşdu.  Sikkələrin  üçü  numizmatik 
araşdırmalardan  yaxşı  məlumdur  və  ehtimal  ki,  e.ə.  2-ci  il  və  bizim 
eranın  12-ci  ilində  kəsilmişdir.  Diğər  sikkələr  isə  daha  kiçik 
diapozona  malik  olub  e.  ə.  2-ci  il,  bizim  eranın  4-cü  ili  ilə  tarixlənir 
(12).  Bundan  başqa  dəfn  edilənin  bir  tunc  və  dörd  qaşlı  üzüyü  var 
idi.  Onların  üzərində  inək  və  medalyon  təsviri  var  idi.  Bundan  başqa 
qəbir  inventarına  yuvarlaq  şəkilli  şüşə  flakon  və  bu  tip  flakona  aid 
parçalar da  daxil  idi.  Bunlarla  bərabər  Finikiya  mənşəli  şirli  muncuq 
da aşkar edilmişdir.
Abidənin  ən  hündür  yerində  Narınqala  yerləşir.  Araşdırmalar 
Narınqalanm  İKİqat  müdafiə  divarı  ilə  əhatə  olunduğunu  göstərir. 
Divarlar  iri 
d a ş   blOKlardan  bərKİdici 
məhlul 
o l m a d a n   in şa  e d i l m i ş d i r .  
Narınqalanın 
t ə h l ü K ə s i z l i y i n i n  
təmin  edilməsi  üçün  o  əlavə  müdafiə 
divarları 
ilə 
möhKəmləndirilmişdir. 
Olduqca 
m ürəKKəb 
və 
özünəməxsus  xüsusiyyətləri  olan  bu  tip  müdafiə  sisteminə  Naxçıvan 
abidələrinin  heç  birində  rastlanmamışdır.  1988-1989 və  2008-2011-ci 
ilərdə  sütunlu  salonun  əsas hissəsi  aşkar olunmuşdur.

---

Radiokarbon  analizlər  göstərir  ki,  sütunlu  salon  təqribən  e.ə. 
800-cü  ildə,  Oğlanqala  IV  dövründə  tikilmişdir.  Bu  bürclərin  və 
müdafıə 
istehkamlarının  yaradılması 
ilə  üst-üsto 
düşür  (8). 
İstehkamların  inşasında  istifadə  edilən  tikinti  üsulları  həmçinin 
sitadeldə  iatifadə  olunmuşdur.  Tikintidə  istifadə  olıınan  əhəngdahı 
blokların  ölçüləri 
35  və  90  sm2  -   dir.  Bu  divarların  əksəriyyəti 
əvvəlkilər  kimi  ya  ana  qaya  üzərində  tikilərək  gillə  düzəldilmiş, 
yaxud  kərpic  tikinti  ilə  tamamlanmışdır.  Müdafıə  istehkamlarında 
olduğu  kimi,  siadeldə  də  bərkidici  inşaat  materialı  kimi  daş  ovuğu, 
yaxud  çınqıldan  istifadə  edilmişdir.  Onların eni  1,  7  -  2.  5  m  arasında 
idi.  Oğlanqalanm  IV  Dövrünə  aid  binaları  ölçüləri  33  x  34  m,  yaxud 
1122  m2  olan  böyük  daxili  həyətin  ətrafında  inşa  olunmuşdur.  Bu 
demək  olar  ki,  Türkiyədəki  Altıntəpə  məbədini  əhato  edən  daxili 
həyətlə  eyni  ölçüdədir.
Araşdırmalar  zamam  daxili  həyətdə  IV  Dövro  aid,  qalanın 
inzibati  funksiyaları  ilə  bağlı  olan  böyük  küpləıin  qalığına  və 
Azərbaycanda  ən  qədim  mixi  yazı  olan  keramika  üzərindəki 
kitabələrə  rast  gəldik.  Lakin  heç  bir təsorrüfat  küpii  biitövlükdə  aşkar 
edilmədi.  Təsərrüfat  küplərinin  parçaları  bədii  cohotdən  olduqca 
yüksək  səviyyəli  hazırlanmışdı.  Üzərində  mixi  yazı  olan  parçalar  isə 
demək  olar  ki,  bu  sahənin  bütiin  kontekstlərindon  aşkar  olunurdu. 
Küplərin  üzərindəki  fraqment  halındakı  yazılar,  şiibhosiz  ki,  onların 
tutumunu  göstərirdi.  Biz  rəqəmlorə  aid  a-q  [a rj  tv?  ru  kimi  bəzi 
işarələri  bərpa edə  bildik.  Ehtimal  ki,  onlar  aqarqi  u  tcrusi  işarələrini 
vo  həcm  ölçlisünü  bildirmişdir.  Miiəyyən  edilmişdir  ki,  şəhor 
sakinləri  yazı  və  hesab  sistemini  Urartulardan  monimsəmiş  və  oz 
yazılarmı  yaratmışlar.  Bunlar  Azorbaycanda  aşkar  olunan  ən  qədim 
mixi  yazıdır (11,  s. 181 -215).
Oğlanqala  yaşayış  ycrinin  memarlıq  xüsusiyyotlorindon  biri 
istor  Narınqalanm,  istərso  do  müdallo  divaıiarmın  rizalitlorlo 
möhKomləndirilmosidir.  Rizalitlorin  ölçiiləri  2-4  m  arasındadır. 
Onların  qurulmasında  yonulmuş  daşlardan  da  istilado  edilmişdir.
Müdafiə  divarınm  rizalitlorlə  möhKəmləndirilməsi  Dəmir  dövrü 
abidələri  üçün  xaraKterİK  olmuşdur.  Naxçıvanda  bu  tip  tİKİntilərlə 
Çalxan  yaşayış  yerində  (10,  s.  97-99),  Qazançıqalada  və  Fərhad 
Kan alın ın  
tİKİntisində  rastlanmışdır.
Arxeoloji 
araşdırmalar 
i n K İ ş a f  
etmiş  Dəmir  dövründə 
Naxçıvan  abidələri  üçün  rizalitlərlə  möhKəmləndirilmiş  dördKünc 
planlı  sitadellərin 
xaraKterİK 
olduğunu  göstərir.  LaKİn  yaşayış 
yerlərinin  heç  biri  geniş  qazıntılarla  öyrənilmədiyindən onların  daxili 
quruluşu  haqqında müəyyən  bir fİKİr söyləməK çətindir.  Tədqiqatlarla 
müəyyən  olunmuşdur 
k İ ,  
Oğlanqalanm  narınqalası 
İ kİ  
sıra  divarla 
əhatə  olunmuşdur.  Narınqaladan  Kənarda  olan  yaşayış  binalarım 
əhatə  edən  müdafıə  divarları  relyefə  uyğun  olaraq  tİKİImişdir.  Bu 
xüsusiyyətinə  görə  Naxçıvanm  Dəmir  dövrü  abidələri  qonşu  Urartu 
abidələrindən  tamamilə  fərqlənir.
A raşdırm alar  m ü d a fiə  d ivarın m   x e y li 
yüKsəK  o ld u ğ u n u  
g ö s t ə r i r .  
Tədqiqatçılar 
d iv a rla r ın  
yuxarı 
q ism in in   ç iy  
K ə rp iclə 
hörülərəK   ta m a m la n d ığ m ı  qeyd  e tm işlə r   (1 ,  s.  4 1 ).  O ğ la n q a la n m  
m ü d a fıə   divarlarm ın  b əzi  q ism lərd ə  3  m   yüKSƏKİiyədəK  sa x la n d ığ ım  
n ə z ə r ə   aldıqda  Kərpic  hörgü  ilə  birlİKdə  divarların  hündürlüyünün  4 -5  
m -dəK   old u ğu n u   sö y ləm əK   olar.
Arxeoloji  abidələrin  tədqiqi  Dəmir  dövründə  Naxçıvanm 
güclü  müdafiə  sisteminə  malİK  olduğunu  göstərir.  Müdafıə  tİKİntiləri 
başlıca  olaraq  Naxçıvan  ərazisinə  qərbdən  və  şimaldan  daxil  olan 
yollar  üzərində  qurulmuşdur.  Qalaların  tİKİImə  istiqaməti  eyni  zama- 
nda  yadelli  basqınlarının  istiqamətlərini  də  göstərir.  Naxçıvanm 
cənub  sərhədləri  gursulu  Araz  çayı  ilə  qorunduğundan  chtimal 
k
İ,  bu 
istiqamətdə  hücumlar  az  olmuşdur.  Şərur  rayonunda  Fərhad  Kanah 
boyunca  salınan  qala  tipli  yaşayış  yerləri  onlardan  suvarma 
sistemlərinin 
və 
su 
mənbələrinin 
qorunması 
üçün 
istifadə 
olunduğunu  göstərir.  Fərhad  Kanalı  ətrafında  aparılan  araşdırmalar 
zamam  onun  yaxınlığından  Keçən  qədim  yolun  qahqları  da  aşKar 
olunmuşdur. 
Yol 
qalıqlarına 
həmçinin 
Oğlanqalanm 
şimal

---