SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
analizin (C 14) nəticələrinə görə Ovçulartəpəsinin crkən Eneolit təbəqəsi e.ə. 4350-4200-cü illərə aiddir' (4, s. 87). Bu həmçinin Ovçulartəpəsinin keramika məmulatının Fəratın yuxarısında yerləşən abidələrin (Korucutəpə, Norşuntəpə və Tülintəpə) keramikası arasında özünə paralellər tapması ilə də təsdiq olunur. Ovçulartəpəsində e.ə. V minilliyin sonuna, təqribən e.ə. 4200-4000-ci illərə aid edilən ikinci dövrə aid evlər daş təməl üzərində inşa edilmiş kərpic evlərdən ibarət olmuşdur. Onların bəzisi təpənin yamacında inşa edildiyi üçün dəstək divarlar inşa edilmişdir. Ümimiyyətlə, bu dövrə aid binalar təpənin yamacında axmanın qarşısını almaq üçün dəstək divarlara birləşik şəkildə inşa edilmişdir. Evlərin dördkünc formalı olması və dəstək divarlarm inşası hər iki dövr üçün xarakterikdir. 2011-ci ilin araşdırmaları göstərir ki, bu dövrün evləri geniş həyətlərin ətrafında toplanan moişət-təsərrüfat komplekslərindən ibarət olmuşdur. Həyətlərdə anbarlar, ocaqlar, iş yerləri və təsərrüfatla bağlı digər maddi-mədəniyyot nümunələri aşkar olunmuşdur. İkinci dövrün evləri mükəmməl arxitekturası ilə birincidən fərqlənir. Ovçulartəpəsinin dördkünc arxitckturası Cənubi Qafqazın, o cümlədən Naxçıvanın Eneolit dövrünün erkən mərhələsinə aid dairəvi evlərdən tamamilo fərqlənir. Ovçulartəpəsindəki evlərin arxitekturası Azorbaycanın və Şərqi Anadolunun həmdövr abidələrindən aşkar olunan cvlorlə uyğundur. Ovçulartəpəsinin Son Eneolit evləri ilə yaxın paıalcllik göstərən yaşayış yeri Leylatəpədir. Ovçulartəpəsi yaşayış ycrində həm texnoloji, həm də morfoloji baxımdan fasiləsizliyin olduğu keramika məmulatında izlənilir. Ovçulartəpəsinin saman qarışıq sarı, ya da qırmızı rəngli keramikası Cənubi Qafqaz və Naxçıvanda Neolit və Eneolit dövrünün erkən mərhələsindon mövcud olmuşdur. Son illər Sirab yaxınlığında aşkar olunan mövsümi yaşayış ycrləri Eneolit dövründə bu tip keramikanın istchsalında fasiləsizliyin olduğunu göstərir. 1 O v ç u l a r t ə p ə s i n d ə 2 0 1 3 - c i i i l d ə g ö t i i r ü l ə n k ö m i i r a n a l i / i n i n n ə t i c ə l ə r i c . ə . 4 6 0 0 - c ü ili g ö s t ə r m i ş d i r . Ovçulartəpəsindəki gil qabların əksəriyyəti sarı rəngli, saman qarışıqlıdır. Keramika məmulatı başlıca olaraq sadə qabarıq kasalar, çölməklər və küpələrdən ibarət olub çiyin hissədə daraq və barmaq basqısı ilə naxışlanmış, halqavari relyef çənbərlə əhatə edilmişdir. Bu dövrə aid olan üzəri qabarıq keçi təsvirləri ilə naxışlanmış küpələr sənətkarlıq baxımından olduqca diqqətəlayiqdir. Onların regional paralelləri hələlik məlum deyil. Ümumiyyətlə Naxçıvanın Eneolit keramikası başlıca olaraq qırmızı rəngdə bişirilməsi ilə fərqlənir. Qırmızı rəngli keramika Cənubi Azərbaycan və Naxçıvan abidələrinin, o cümlədən Yanıq Təpə, Göy Təpə, I Kültəpə və digərlərinin xarakterik xüsusiyyətidir. Qırmızı rəngli, cilalı keramika həmçinin Urmiya hövzəsinin şərq rayonlarında da yayılmışdır. İ.H.Nərimanovun fıkrinə görə qırmızı rəngli keramika yerli istehsalın məhsulu olmuşdur (7, c. 163-164). Abidələrin araşdırması göstərir ki, saman qarışıq keramika Naxçıvanda Neolit dövründən istehsal edilmişdir Ovçulartəpəsində az miqdarda olsa da boyalı keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Ehtimal ki, bu tip keramika yaşayış yerinin Cənubla, xüsusilə Ubeyd mədəniyyəti ilə əlaqələrini göstərir. Son illər Xalac, Şortəpə və Sirabdan aşkar edilən Eneolit dövrünə aid keramika məmulatı da belə əlaqələrin olduğunu sübut edir. 2 0 1 1-ci ildə Ovçulartəpəsindən aşkar olunan Ubeyd mədəniyyətinə aid idxal olunmuş keramika parçası isə bunu bir daha təsdiq edir. Cənubi Azərbaycanın qədim abidələrini tədqiq edən C.Krollun fikrinə görə, Azərbaycanın Neolit və Eneolit dövründə özünəməxsus ənənələri olsa da, Son Eneolit dövründə Urmiya hövzəsi Ubeyd ənənələrinin buraya daxil olması ilə xarakterizə olunur (14, p. 71). Son illər (2006-2013) Naxçıvanda Ovçulartəpəsi abidəsinin tədqiqi insanların bu dövrə aid iqtisadiyyatı və mədəniyyəti haqqında dolğun təsəvvür əldə etməyə imkan verir. Azərbaycan abidələrində boyalı keramikamn meydana çıxmasını tədqiqatçılar Mesopotamiya mədəniyyətləri ilə əlaqələndirirlər. Bəzi tədqiqatçılar bunu əhalinin Mesopotamiyadan şimala, Azərbaycana doğru miqrasiyasi ilə bağlayırlar (2, p. 95-121; 9, c. 82). Ola bilsin ki, bu tip keramika müəyyən əhali qrupunun cənubdan miqrasiyası ilə bağlı olmuşdur. Amma bu heç də qədim əkinçilik mədəniyyətlərinin digər regionlardan gətirildiyini təsdiq etmir. Ovçulartəpəsindən aşkar olunan heyvan qalıqlarının araşdırılması göstərir ki, onlar müəyyən dəyişikliyə uğrayaraq yerli şəraitə uyğunlaşmış və İkiçayarasında yaşayan əcdadlarından bir qədər fərqlənmişlər. Araşdırmalar bu heyvanların təqribən e.ə. VIII- VII minilliklərdə qədim əkinçilik mədəniyyətlərini toqib edərək bu əraziyə gəldiyini göstərir (7, p. 80). Ümumiyyətlə, son illər artan faktlar İkiçayarasmın qədim əkinçilik mədəniyyətlərinin Cənubi Qafqaz, o cümlədən Naxçıvan ərazisində formalaşan mədəniyyətlərə müəyyən təsir etdiyini təsdiq edir. Bu təsir miiəyyən istehsal sahələrinin inkişafını stimullaşdırmışdır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Naxçıvan abidələrində yayılan boyalı keramikanın meydana gəlməsində cənub mədəniyyətlərinin, xüsusilə Ubeyd mədəniyyətinin müəyyən təsiri olmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, İkiçayarası tayfalarının Naxçıvanla iqtisadi-mədəni əlaqələrini gücləndirən əsas faktorlardan biri bu ərazinin təbii sərvətləri, xüsusilə mis yataqları olmuşdur. Sirab ətrafında qeydə alınan Zirincli, Uçan Ağıl və digər yaşayış yerlərində mis fılizinin minerallarına rastlanması, Zirincli yaşayış yerində iso mis baltalar tökmək üçün qəlibin aşkar olunması bunu bir dalıa təsdiq edir. Demək olar ki, Eneolit mədəniyyətinin Naxçıvanda yayılmasında və İkiçayarası ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrin güclənmosində xammal chtiyatlarına təlabatın artması da müəyyən rol oynamışdır. Ovçulartəpəsinin Erkən Tunc dövrünə aid toboqəsi olduqea incədir. Yalnız birinci və altıncı kvadratlarda dairovi formalı binaların qalıqları aşkar edilmişdir. Ovçulartəposindoki araşdırmalar Eneolit dövründə qədiın sakinlorin dairəvi arxitektura ilə tanış olduqlarını göstərsə də lakin indiyədək Cənubi Qafqazda Erkən Tunc dövrünün erkən mərhələsinə aid düzbucaqlı evlər holəlik məluın deyil. Əgər arxitekturada Eneolitdən Erkən Tunca keçid müəyyən dəyişikliklə əlamətdardırsa, lakin gil qabların texnoloji xüsusiyyətlərində müəyyən fasiləsizlik var. Cənubi Qafqazda və Şərqi Anadoluda Kür-Araz keramikasının xüsusiyyətləri artıq məlumdur. Bu tip keramika «Erkən Transkavkaz» yaxud «Karaz» adı ilə də tanınır. Keramika nümunələri qum qarışıq qara, tünd boz rəngli cilalanmış nümunələrlə xarakterizə olunur. Morfoloji olaraq formaların əksəriyyəti qabarıq olub müəyyən xüsusiyyətlərlə, xüsusən relsşəkilli ağız kənarı və «Naxçıvan qulpları» ilə fərqlənirlər. Ornamentlər qabarıq, batıq və cızma həndəsi mötivlərdən ibarətdir. Bununla belə, Ovçulartəpəsində gil qabların müəyyən qrupu Eneolit və Erkən Tunc dövrü üçün xarakterik olan texnoloji və morfoloji əlamətləri özündə birləşdirir. Bir neçə halda tərkibində qaba qarışıq olan qablar Eneolit və Erkən Tunc dövrünün əlamətlərinin qarışdığını göstərir. Digər tərəfdən formaların açıq- aydın Erkən Tunca aid olmasına baxmayaraq onların səthindo saman izlərinə, bəzən daraq izləri ilə birlikdə rastlanması Eneolit dövrünün sonuna aid texnologiyanı xatırladır. Digər tərəfdən ağız kənarlarına qırmızı, ya da narıncı rəng çəkilməsi də Son Eneolitin tipik xüsusiyyəti kimi, qaba, saman qarışıq, boyanmış gil qablarda rastlanmışdır. Bu tip keramika «Proto Kür-Araz keraınikası» adlandırıla bilər. Bu tip keramika Naxçıvanda Sodərok, Xalac, Şortəpo, Doğuboyazit rayonunda Ziyarəttəpə yaşayış yerindon do aşkar olunmuşdur. Gil qabların bu «hibrid» kateqoriyasınm mahiyyəti 2009-2013-ci illordo aparılan araşdırırıalar zaınanı aydınlaşdırılmışdır. Demok olar ki, gil qabların bu qrupu Son Eneolitdon Erkon Tunca keçid dövründo meydana golınişdir. Lakin Erkon Tunc dövrünə aid mədoni tobəqə zəifliyi vo bir çox hallarda iso Encolit təboqosi ilo qarışması tədqiqat üçün çətinlik yaradır. Bununla belə araşdırmalar zamanı bu mədəniyyotlərin qarşılıqlı münasibotlərinin bəzi cohotlərini müəyyon ctmək mümkün olmuşdur. 2010-2013-cü illərdo aparılan araşdırmalar zamanı müəyyon cdilmişdir ki, Eneolit vo Erkon Tunc dövrü modəniyyətlori müoyyon zaman kosiyindo cyni dövrdo mövcud olmuşdur. Son Encolit və Kür- Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|