Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
Beləliklə, Cənubi Qafqazda ilk dəfə olaraq rus qoşunu tutduğu mövqeni tərk etməyə məcbur edilir. Bu hadisə barədə Parfyonovun 24 iyun tarixli raportunda məlumat verdiyini nəzərə alsaq, onun 23 iyun tarixində həbs edildiyini, rus qoşunlarının isə 1 gün sonra – 24 iyun tarixində Şəki xanlığı ərazisini tərk etdiyini güman etmək olar. Sonralar Rus hərb tarixçiləri bu hadisəni Cənubi Qafqazda qalibiyyətlə hərəkət edən rus ordusu üçün biabırçılıq kimi qiymətləndirmişdi. Oktyabrın sonunda rus general-mayoru Pyotr Nebolsin böyük bir qoşunla Şəki xanlığının ərazisinə daxil oldu. Qoşunun şəxsi heyəti 26 zabitdən və aşağı rütbəli 886 nəfərdən ibarət idi və onların istifadələrində 5 top vardı. Bundan başqa, mayor Prosvirkin Sevastopol alayından 235 nəfərlə və 2 topla Mingəçevir keçidində, həmçinin Tiflis alayının mayoru Tokarev qarnizondan 875 nəfərlə Yelizavetpolda dəstək üçün hazır vəziyyətdə durmuşdular. General Nebolsin Arvatan deyilən yerə çatanda ona məlumat verilir ki, Nuxa şəhərinin bütün əhalisi dağlara çıxarılıb. Səlim xan özü isə müqavimət göstərmək fikrindədir və başına 1000-ə qədər silahlı yığıb. Səlim xanın süvariləri Arvatanda rus hərbi düşərgəsinə lap yaxınlaşırlar, lakin hücum etməyə cəsarət etmirlər. Arvatandan Nuxaya doğru hərəkətə keçən general Nebolsin Əyriçay üstündəki körpüdə və Qışlaq kəndində şəkililərin ciddi müqaviməti ilə üzləşir. Ən şiddətli döyüş noyabrın 3-də Nuxanın 2 verstliyində baş verir. 8 min nəfər şəkili, hansı ki onların içində ləzgilər də vardı, dörd bir tərəfdən ruslara hücum edir. Döyüş səhər saat 8-dən axşam saat 7-yə qədər davam edir. Ruslar gecəni Nuxanın 1 verstliyində keçirirlər və səhər – 4 noyabr tarixində döyüşü davam etdirib Nuxanı tuturlar. Səlim xan dağa qaçır. Şəhər ruslar tərəfindən tutularkən burada əvvəl onların özlərindən başqa kimsə gözə dəymirdi. Dağlara qalxmış əhalinin Səlim xan tərəfindən daha da uzaqlara deportasiya edilməsinin qarşısının vaxtında alınması və dağlardakı adamların öz evlərinə qaytarılması üçün general Nebolsin mayor Solovyovun başçılığı altında 300 nəfərlik bir dəstəni 2 topla tez-tələsik dağlara göndərdi. Adamlar tezliklə dağlardan düşüb öz evlərinə qayıtdılar, şəhərdə və ətraf kəndlərdə həyat öz əvvəlki axarında davam etməyə başladı. Səlim xanın yaxınları isə şayiə buraxmışdılar ki, guya o, bəzi bəylərlə birlikdə Araz ın o biri tayına – Ərdəbil ə qaçıb, amma ruslar öyrənirlər ki, Səlim xan Göynük kəndindədir. Ona imkan verirlər ki, ailəsi və yaxınları ilə birlikdə Kəldək kəndinə köçsün. Səlim xan noyabrın 11-də general Nebolsinin yanına məktubla bir adam göndərib xahiş edir ki, həmin adamı məktubla birlikdə Tiflisə yola salsın. Onun xahişi yerinə yetirilir. Lakin əvəzində Cənubi Qafqazdakı rus qoşunlarının Tiflisdə oturan baş komandanı Qraf Qudoviç Nebolsindən tələb edir ki, Səlim xanı ya tutsun, ya da tuta bilmirsə, Kəldəkdən qovsun və onun Şəki xanlığı ərazisində yaşamasına imkan verməsin. Qraf Qudoviçin bu sərəncamından sonra Səlim xan Şəkidə çox qala bilmir və İrana gedir. General Nebolsin Şəki xanlığının idarəsini müvəqqəti olaraq Fətəli xan və Məmməd ağaya tapşırmışdı. Əhali bu seçimdən razı idi, lakin bir çoxları Səlim xanın qayıdacağından ehtiyat edirdilər və həmin səbəbdən də xan üsuli-idarəsinin tamamilə ləğv edilməsini istəyirdilər. Ona görə ruslar Səlim xanı bütün imtiyazlarından, o cümlədən general-leytenant rütbəsindən də məhrum etdilər ki, camaat onun bir daha xan olmayacağına əmin olsun. Səlim xan isə İrana getdi. Qraf Qudoviç Şəkiyə kimi xan təyin etmək barədə bir aydan çox fikirləşdi və nəhayət, dekabr ayında keçmiş Xoy xanı Cəfərqulu xana – hansı ki Tiflisdə elə öz yanında idi – Şəki xanı olmağı təklif etdi. Cəfərqulu xan Qraf Qudoviçin təklifini məmnuniyyətlə qəbul etdi və Şəki xanı təyin edildi. Xanlığın ərazisi Çar Rusiyası tərəfindən zəbt olundu. İmperiyanın əlaltısı olan xoylu Cəfərqulu xan Şəkiyə xan təyin olundu. Səlim xan bundan sonra Vətənindən didərgin düşərək uzun müddət Qacarlar dövlətinin və Osmanlı imperiyasının köməyi ilə hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd göstərdi. Səlim xan hakimiyyətini geri qaytarmaq üçün bir neçə dəfə İrandan silahlı dəstə ilə Şəkiyə yürüş etmiş, lakin bu cəhdləri uğursuz olmuşdu. O, 1818 -ci ildə İranda Ərdəbilin Meşgin mahalında yaşayırdı. Azərbaycan dramaturgiyasının banisi hesab edilən Mirzə Fətəli Axundov öz “Tərcümeyi-hal”ında göstərir ki, 6 yaşında anası ilə birlikdə himayəsinə sığındıqları və təlim-tərbiyə aldığı şəxs – anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər Meşgin mahalında sabiq Şəki xanı Səlim xanın xidmətində imiş. Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlıq Osmanlı Arxivində qorunub saxlanılan “Hatt-i-Hümayun”da mövcud bəzi məktublar olduqca maraqlıdır. Məsələn, 1818-ci ilə aid olan və Bağdad valisi Davud paşa tərəfindən Osmanlı sarayına göndərilmiş bir məktubda Şəki və Şirvan hakimi Səlim xanın 1813-cü ildə ölkəsinin ruslar tərəfindən işğalından sonra İran şahzadəsi Abbas Mirzənin yanına gəlib burada yerləşməsi, bundan sonra tabeçiliyində olan yüz nəfərlə Bağdada səfər etməsi, burada Osmanlı valisi Davud paşa ilə gö- rüşməsi və əgər Osmanlı imperiyasından yardım olarsa, Şəki xanlığında hakimiyyətini bərpa etmək iqtidarında olması barədə məlumat verilir. Məktubda qeyd olunur: “Şəki və Şirvan hakimi, nəcabətli Səlim xan Bağdada gəlib qullarınızla görüşdü. Ertəsi günkü yığıncağın müzakirəsi zamanı sual-cavab etməklə bu görüşün məqsəd və məramları haqqında xəbər aldıq. Şəki, Şirvan və Dağıstanda başdan-ayağa dağlıq ərazilərə yayılan əsgərləri öz tərəfinə cəlb edərək, az bir müddətdə bu qüvvələrin köməyi ilə həm xanlığı, həm də göstərilən əyalətləri xarici və daxili işğaldan qurtarmaq və öz hakimiyyəti altına almaq, həm də vaxt qazanaraq Dağıstan ilə birlikdə adı çəkilən mahalları kafirlərin işğalından tamamilə qurtarmaq ümidi ilə xüsusi məktubu acizanə şəkildə ərz və niyaz olunmaqla göndəririk”. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəhs etdiyimiz məktubda Osmanlı imperiyasının Rusiya ilə sülh münasibətlərində olduğu və Səlim xanın kömək istəyinin bu münasibətləri poza biləcəyi də vurğulanır və qeyd olunur ki: “Lakin Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında dinc əlaqələrin qurulduğu bir zamanda öz vəziyyətini çətinə salaraq bu münasibətləri gərginləşdirməyin imkan xaricində olduğunu bilirik”. Yeri gəlmişkən, Səlim xan bundan sonra Osmanlı sultanı ilə şəxsən görüşmək üçün Bağdaddan İstanbula yola düşmüşdü. Bunu onun yolüstü Ərzurumdan Osmanlı sultanına 1819-cu il iyunun 1-də göndərdiyi məktubu da sübut edir. Səlim xan həmin məktubunda yazırdı: “Bağdaddan sonra Ərzuruma daxil olub öz xidməti borcumu yerinə yetirirəm və Ali Yüksək dövlət xadiminə daim dua etməkdəyəm. Sizin əzəmətli şövkətinizə və əmrinizə əsasən yüksək vəzifəli qardaşınız və Bağdadın əmiri olan Davud paşa özünün yüksək vəzifəli şəxsləri ilə birlikdə məni yola saldılar. Şaban ayının ikisində Ərzuruma gəlib çıxmışam. Sizin nəzərinizə çatdırılacaq məsələləri yazılı surətdə çatdırmaq mümkün olmadığına görə onları şifahi surətdə şəxsən Sizin nəzərinizə çatdırmağı özümə borc bilirəm. Elə buna görə də məni qəbul etmənizi rica edirəm. Atalar məsəli var, deyirlər: Turandan İrana, İrandan Turana. Sizi şəxsən ziyarət etmək mənə xoş olar. Ümid edirəm ki, mənim xahişimi qəbul edəcək və məni yüksəklərə qaldıracaqsınız. Şəki, Şirvan və Dağıstanın keçmiş valisi Səlim xan” Şəki xanlığının Osmanlı imperiyası ilə əlaqələrini araşdırmaq üçün Başbakanlıq Osmanlı Arxiv sənədləri içərisində mərhum Qarabağ xanı İbrahim xanın qızı – Şəki xanı Səlim xanın həyat yoldaşı Tuti bəyimin Osmanlı sultanına 1813 -cü il iyulun 5-də ərəbcə ünvanladığı məktubu da olduqca qiymətlidir. Belə ki, həmin məktubunda özünü “Qarabağın şəhid xanı İbrahim xanın qızı Tuti bəyim” kimi təqdim edən və Cənubi Qafqazdakı vəziyyəti təsvir edərək, ruslarla mübarizə apararaq, Şəkini geri qaytardıqları, işğalçıların zəifləməsindən istifadə edərək Dağıstanın müsəlman əhalisi ilə ittifaq Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|