Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sahibkarlar isə qışda əvəzini alır və fəhlələri bikarlıqla boğarlardı. Yayda 55-60 qəpik gündəlik zəhməthaqqı alan fəhlələrə qış mövsümündə 40 qəpik verərdilər. Bir çoklarına 40 qəpik də verməyib “sən yaramaz və sahibkarın yüzünə ağ olan adamlardansan” deyə zavoddan qovalardılar. 1905-inci yıl Yaponya və rus müharibəsi ərəfəsində istər şəhər, istərsə kənd zəhmətkeşlərində ayrıca və əhəmiyyəti haiz inqilabi bir ruh oyandı. Şəhər və kənd zəhmətkeşləri bu dəfə quru çığır-bağırla deyil, bəlkə əməli işlər ilə öz inqilabçılıqlarını çar məmurlarına açıq-açığına elan etdilər. Qəzada böyük bir nüfuza malik olan kəndli düşməni Qaraxanov Sərkiz bəyi öldürüb quyuya atdılar. Yüzbaşı seçkisi üçün Tikanlı kəndinə getmiş olan miravoy pasrednik və pristavı, Səbətli kəndinə gedən Almalı naibi və Göynük pristavını döyərək buğday quyularına atdılar. Hökumətlə mübarizə edən kəndli qaçaqlar dəstəsi əmələ gəldi. Eyni zamanda, şəhərdə böyük tətil yapıldı. Və bu tətilin nəticəsi olaraq 40-50 qəpik maaş alan fəhlələrə sahibkarlar məmnuniyyətlə 90 qəpik gündəlik zəhməthaqqı verməyə razı oldular. Bütün zəhmətkeşlərin arasında yarımmütəşəkkil inqilabi hərəkətlər görüldü. Yaponya-rus müharibəsində çarın məğlub olacağını və bundan bilistifadə zəhmətkeşlər özlərinə məxsus bir füqərayi-kasibə hökmranlığı yaradacaqlarına umudvar idilər. Lakin məəttəəssüf, müharibə cəbhəsindən farağat olan çar dava dayanır-dayanmaz geniş əl-qol atmağa zəmin hazırlayan zəhmətkeşləri dar çərçivələr içinə alıb, yapdıqları hərəkətlərə qarşı başcılarını cəzalandırmağa və bununla başqalarını təhdid etməyə başladı. Ancaq fəhlə mühiti əvvəlkilər kibi deyildi. Dəfələrlə yapılan tətillər iki-üç nəfəri yok, bəlkə fəhlələrin çok qismini inqilabi hərəkətlərin rəhbərliyinə hazırlamış və öyrətmişdi. Bu sırada İrəvanlı oğlu Bilal, Marağalı oğlu Bico Məhəmməd, Dəyirmançı oğlu Yunis, Vəliyullah, Məhəmmədfateh, Molla oğlu Ələkbər və ilax. kibilərinin adları Şəki tarixindən silinməyəcəkdir. 1905-inci ildən sonra fəhlələr əvvəlki iki tələb üzərində təkid ilə fəhlələrin sığorta olunmasını, müavinət kassaları təşkil etməyi, iş paltarı verilməsini də tələbata əlavə etdilər. Bu tələblər yılbayıl dəyişilir və artırdı. Xüsusilə Şəkidə uyezdni naçalnik vəzifəsinə Hacı xan Sultanov təyin edildikdən sonra məzkur Sultanovun fəhlələrə verdiyi sərbəstlik nəticəsində tətilçiləri qovalamaq üçün göndərilən qaradavoylar və pristavı döymək kibi cəsarətlər müşahidə olunurdu. Budəfəki uyezdni naçalnikin fəhlə tərəfdarı olmasını görən xozeyinlər əlacsızlıqdan fəhlələrin hər bir yeni tələblərini qəbul etməyə məcbur oldular. Odur ki, qazan dibi yalayan bir kaç xozeyinlərin və çara quyruq bulayan bir qisim ziyalıların qərarı üzrə Sultanovun dəyişilməsi məhəl aidindən rica olundu. Qərar lazımi yerinə çatan kibi Sultanov götürülüb əvəzinə Samuxlu Məhəmməd ağa Şahmalıyev göndərildi. Həyatını qaçaqların məclisində keçirib qaniçən quldurların laylasıyla tərbiyələnmiş əsl çar cəlladı Şahmalıyev Şəkiyə gələli bütün işlərdə bir çətinlik yaratdı. Şahmalıyev hal-hazırda istirahət evi yerləşən binada müstəqil bir hökumət sarayı yarataraq şəhərin kübarları və qəzanın mülkədar- quldurlarının məsləhətiylə ağalıq xələtini əyninə geydi və zülm şəmşirini belinə qurşadı. Bu gələndən sonra da fəhlələr neçə dəfə tətil edib ağanın hüzuruna getmişdilər. Bir dəfəsində tətilçilərin arasından Şahmalıyevə müraciətən Məşədi Qasım “əlbəttə, fəhlələrin dərdinə qalmaq lazımdır” deyərkən Şahmalıyev “səni suya basdırıb ölüncəyə qədər döydürərəm” cümləsiylə Məşədi Qasımı qarşıladı. Əlbəttə, bu cavab bütün kütləyə idi. Ona görə də fəhlələr onun cavabını özünə qaytardılar. Vəziyyəti böylə görən Şahmalıyev tətilçilərə dağılmaq əmri verdi. Hər kəs məyus və mükəddər qayıdırdı. Xozeyinlər isə bəşaşətlə və istehzalı sözlər ilə fəhlələrin üzərinə gülürdülər. Çokları zavodlardan çölə atıldı. Bəziləri də ehtiyac üzündən xozeyinlərin acı qəhqəhələrini yutmağa məcbur oldular. Bu aralıq Avropa müharibəsinin gurultusu cahanı sarsıtdı. Şəki zəhmətkeşləri 1905-inci yılda olduğu kibi 1914-üncü yılda da ürəklə işə başladılar. Şəkiyə bir nəfər zəhmət müfəttişi gətirtdilər. Müfəttiş Şəkiyə gələrkən təntənə ilə fəhlələr tərəfindən qarşılandı. Hər tərəfdə tətil alavları yenidən qızarmağa başladı. Müfəttiş nemsə idi. Fabrikantların məşvərətiylə şpiyon adlandırılan müfəttiş az müddət sonra şəhərdən çıkarılıb əvəzinə jandarma idarəsindən knyaz Çavçavadze göndərildi. Çavçavadzenin Şəkiyə gəlməsi Şəki fəhlələrinin tətilinə siyasi bir rəng verildiyinə və həqiqətən get- gedə tətilin siyasiləşdiyinə əsaslı bir sübut idi. Çavçavadze bir müddət Şəkidə qalıb gizli təhqiqat və bir çok açıq istintaq apardı. Gedərkən də fəhlələrə qara-qorku gələrək fabrika-zavod sahibləri ilə vidalaşdı. O gedəndən sonra sahibkarlar fəhlələri daha şiddətli sıkdılar, lakin fəhlələr də mübarizədən vaz keçmədilər. 1914-üncü yıldan sonra yapılan tətillərdə fəhlələr çok çətinliklərə rast gəlirdilər. Çörək tapılmırdı. Möhtəkirlər dişlərini itiləyib xalqın canına sokulmuşdular. Nə fəhlələr sahibkarlar ilə, nə də sahibkarlar fəhlələr ilə razılaşmaq istəmirdi. Nəhayət, zavod sahiblərinin müşavirəsində qəbul olunan qərar üzrə zavodlar müvəqqətən dəyandırıldı. Demək, fəhlələr aclığa məhkum edildilər. Bu məhkumiyyət fəhlələrdəki səbir kasasını doldurdu. Məhkum yürəklərdən ac ailələrini görməmək üçün “ya ölüm, ya həyat” nidaları qopdu. 23 günlük zavodların dəyanışı fəhlələrin başını bir yerə topladı. Hökumətdən imdad gözlərini yummuş olan fəhlələr zavodların bağlı qapılarını dağıtmağa başladılar. Birinci növbədə Hacı Rəsul oğlunun zavoduna hücum edərək orayı dağıtdılar, çünki zavod sahiblərinin müşavirəsi haman binada vüqu bulmuşdu. Küçələrə düzülən mühafizə bölüklərini döyməklə, müzürr və yaramaz ünsürləri ayaq altına almaqla fəhlələr öz yürəklərində coşan intiqam alavlarını təskinləşdirdilər və dübarə dəzgah dalına keçib işə başladılar. Cahan müharibəsi günü-gündən kəsbi-şiddət ediyor. Fəhlələr bundan maraqlanırdılar. O zamanlar Şəki poçta kantorasının qarşısına qəzetə almaq üçün növbəyə düzülən fəhlələrin həvəsi, dükan və bazarlarda yucadan qəzetə okuyanların səsi sanki yeni bir təbəddülat olacağına işarə idi. Fevral inqilabı əmələ gəldi. Bütün əhaliyə elan olundu ki, bazar-dükanı bağlayaraq “Hürriyyət meydançası”na toplaşsınlar. Bu toplanışın səbəbi kimsəyə məlum deyildi. Böyük-küçük hamı meydançaya toplaşdı. Adamlardan bir qismi gülür, bir qismi bu hərc-mərcliyə nifrət edirmiş kibi qaşqabağını dökərək durur, bir qismi əllərində təsbih yüzünü dərgahi-Həqqə dikmiş və tövbələr ediyor, bir qismi də heç bir şeylə maraqlanmayaraq adi tamaşaçılar kibi davranırdı. Aradan Əmircanov Sultan bəy xitabət kürsüsünə çıkaraq böylə söylədi: “Həzərat! Bu gün inqilabdır. Biz bu vaxta qədər insan deyildik. Bugünkü inqilabın əliylə bizə bağışlanan insaniyyət libasını biz məmnuniyyətlə qəbul edərək geyməliyiz. Çar hökuməti oxumaqdan bizi məhrum etmişdi. Bu gündən etibarən biz mədəni-maarif sarayları tikməli və onun içində tərbiyə almalıyız. Cəhalət xarabalarında yatmaq zamanı keçdi. İmdi Kerenski hökuməti başda durur. Bu hökumət çara bənzəmir. Bu hökumətin verdiyi qanunlar hamını razı salacaqdır. Yaşasın, yaşasın, yaşasın”. Bu da bir növ təbəddülat idi. Raboçi-Saldatski Deputatlar Komitəsi təşkil olundu. Camaat “saldat ilə qardaş olan filan-filanlar” deyə fəhlələri təhqir edirdilər. Bir az da bunlar yaşadı. Zaqafqasyada Seym əmələ gəldi. Fəhlə və zəhmətkeşlərin üzərinə fəhlə olmayan ünsürlər böyük dikildilər. Şəki fəhlələrinin də o zamankı ağası Qasım bəy idi. Qasım bəy kibilərinin idarəsi altında dolanan Şəki fəhlələrinə bakınız!.. Artıq yazıq fəhlələrin görmədiyi rəzalət qaldımı? Bu aralıq Quluyev Mustafa yoldaş da Şəkiyə gəlmişdi. Fəhlələrin nəfinə danışdığı bəzi sözlər və Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|