Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 80 - də Cavidə münasibətini şərtləndirən bir mövqe kimi for- malaşmışdır. Əlbəttə, bu mövqedə bir həqiqət də vardır. Amma biz diqqəti gerçəyin görünməyən tərəfinə yönəltmək istəyirik. Bizcə, o bir çox rəsmi realistlərdən daha çox realist idi. Belə ki, realizm heç də göz qabağında olanın surətini çək- mək deyil. Cavid min illərin dərinliyindən, yad ellərin uzaqlığından məhz öz mühitini, dövrünü, günün həqiqətlə- rini daha sərrast nişan alır, hədəfə daha düz düşürdü. Lakin biz indi Cavidin realizmindən, onun əsərlərinin gerçək hə- yat üçün, bu gün və gələcək üçün praktik əhəmiyyətindən danışmaq fikrində deyilik. İndi biz «realizm» sözünü bir bə- dii yaradıcılıq metodu kimi deyil, hadisələrin iç üzünü, ilkin və gerçək səbəblərini aça bilmək mənasında işlədəcəyik. Yəni şairin xəyal dünyasına «səyahəti» məqsədyönlü bir səyahətdir. Gerçəyi, real problemləri sadəcə olaraq təsvir etmək deyil, onları doğuran səbəbləri açmağa cəhd etməsin- dəndir ki, o, bəzən çox uzaqlardan başlamalı olur. Gerçəyi təsvir edənlər, hər an içərisində bulunduğu- muz həyat hadisələrini qələmə alanlar bu hadisələrin ha- radan gəlib haraya getdiyini, hansı zəncirin bir halqası ol- duğunu çox vaxt görə bilmirlər. Hadisənin mahiyyəti ancaq kontekstdə açılır. Nəyin isə ümumi mənzərəsini onun daxi- lində oturub təsəvvür etmək mümkün deyil; mütləq kənara çıxmaq, ona uzaqdan baxmaq lazımdır. Cavid də belə edir. Onun nəzərləri uzaqdan bu günə tuşlandığından gələcəyin də konturlarını görə bilir. Görkəmli ədəbiyyatşünas Yaşar - 81 - Qarayev yazır: «“Yerə enməm də, səma şairiyəm!” – bu məşhur bəyanat müasir kontekstdə tamamilə başqa cür səslənir və bir daha inandırır ki, bu sözlərlə şair öz ayağını torpaqdan üzdüyünü elan etmir, bəlkə əksinə: torpağı da, insanı da səmaya qaldırmağı və ona yüksəkdə – zirvədə nəzər salıb qiymət verməyi bir sənət prinsipi kimi irəli sürür!» 1 Xəyalpərəstlik odur ki, real dünyada baş verən hadi- sələrə müdaxilə etmək, onları yönləndirmək əvəzinə, ancaq ideyanın gözəlliyinə vurulur, xülyanın təsir dairəsinə düşür, reallıqdan uzaqlaşırsan. Reallığı mahiyyətcə dərk etmək isə, zahirdə görünən hadisələrin arxasında əsas hərəkətverici qüvvələri görmək, üzə çıxarmaqdır. «Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir», – deyən Cavid, eyni zamanda hərəkətverici qüvvələri unutmur, gözəlliyə və həqiqətə aparan yolun gücdən və qüvvətdən keçdiyini vur- ğulayır: Yaşadan kainatı qüvvətdir, Gücsüzün hər nəsibi zillətdir. 2 Sadəcə güc yox, gücə qarşı güc! Öz haqqını müdafiə etmək üçün, güclü olmaqdan başqa çarə yoxdur. Məqsəd haqqa çatmaqdır. Lakin haqqa çatmağın yolu güclü olmaq- dan keçir. 1 Й.Гарайев. Тарих: йахындан вя узагдан, Бакы, «Сабащ» 1996, с. 320. 2 Щ. Жавид. Ясярляри 5 жилддя, 1 жилд, Бакы, Елм, 2005, с. 95. - 82 - «Kim güclüdürsə, o da haqlıdır», – deyən fəlsəfə nə qədər iblisanə olsa da, reallığın fəlsəfəsidir. Çünki bu fani dünyanın, cismani həyatın reallıqları güc üzərində qərar tutur. Yaşamaq istəyirmisən, çarpış, Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil! Onsuz irmək murada çox müşkül. 1 «Cavidin romantikası insanla zülmət, zorla şər ara- sında barışdırıcı mövqeyi rədd edir, zorun təbiiliyi, fitriliyi ideyası ilə barışmır. Üstəlik, Cavid zora «pisdir» deməklə də kifayətlənmir, əksinə, Cavidin poeziyasında ardıcıl və sistemli bir şəkildə «iki zor» anlayışına rast gəlirik». 2 Əl- bəttə, ümumən uğurlu olan bu deyimdə «zor» kəlməsi «güc» kəlməsilə əvəz edilsəydi, müəllif mövqeyi daha ay- dın başa düşülərdi. Belə ki, «zor» sözü bir qayda olaraq mənfi mənada işlənir. «Güc» isə, həm mənfi, həm də müs- bət mənaların daşıyıcısıdır. Cavid məhz ağıllı gücü, haqqın gücünü kobud nadanlığa, zora qarşı qoyur. O, hikmətlə cila- lanmamış, kobud qüvvəti deyil, əqllə idarə olunan və haqqa xidmət edən qüvvəti tərənnüm edir. “Azər” poemasında Cavid Azərin dili ilə deyir: Qüvvət üstə varsa əqli-səlim, 1 Щ. Жавид. Ясярляри 4 жилддя, Ы жилд, Бакы, «Йазычы», 1982, с. 262. 2 Й.Гарайев, йеня орада, с. 323-324. - 83 - Sana həp kainat olur təslim! 1 Y.Qarayev də yəqin məhz bu cəhəti nəzərə alaraq ya- zır: «Məhz zora qarşı mübarizədə burada zor və ağıl, qılınc və kitab, İblis qəhqəhəsi və Mələk fəryadı həmişə bir yerdə, bir vəhdətdədir». 2 Lakin Y.Qarayev Cavid ideyasını «kim haqlıdırsa, o güclüdür» şəklində ümumiləşdirərkən 3 , bizcə, gerçəkdən daha irəli gedir. Yəni romantik Cavidi bir az da romantikləşdirir. Halbuki, Cavid yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, realist romantikanın tərəfdarıdır. O, «kim güclüdürsə, o haqlıdır» mövqeyini tərənnüm etməsə də, hər halda məhz bu gerçəyi yada salır. Və haqqa uyğun gəlməyən bu gerçək- lə hesablaşmaq və ancaq bundan sonra çıxış yolu aramaq mümkündür. Gücü yalnız haqqın özündə, ədalətdə axtar- maq sadəcə idealizm deyil, həm də utopik idealizmdir. Ca- viddə məqsəd gücün, var-dövlətin və rəyasətin naqis cəmiy- yətdə çox şeylərə qadir olduğunu və sosial-siyasi müstəvidə «haqq qazandığını» – öz haqlılığını zorla qəbul etdirdiyini göstərməkdir. Və ancaq bundan sonra – «hər şeyə qadir olan» gücə qarşı çıxmağın da yolları aranarkən, Haqqa söy- kənən güc konsepsiyası irəli sürülür. Realizm metodu artıq baş tutmuş bir reallığı, nəticə- ləri təsvir etmək və ya bir addım da irəli gedərək onu tərən- nüm etməkdir. Cavid isə qazanılmış uğurları və ya konkret 1 Щ. Жавид. Ясярляри 5 жилддя, 1 жилд, Бакы, Елм, 2005, с. 196. 2 Й.Гарайев, йеня орада, с. 324. 3 Йеня орада. с. 325. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|