Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cavid və İqbal
- 72 - qarşı müharibə apardığı döyüş meydanını xatırladır». 1 Cavidin İblisi də müəyyən mənada inteqrativ xarakter daşıyır. Həyatda Şərin, pisliyin bir zərurət olması və onun sanki Xeyir, Haqq-Ədalət ideyasını canlandırmağa xidmət etməsi əsas xətlərdən biri kimi çıxış edir. Şər-Xeyir cütlü- yündə tərəflərdən biri o birisiz mümkündürmü. Yəni Şər ol- masa Xeyir ideyası özü mövcud ola bilərdimi. Atəşin yan- dırıcı-yaxıcı təbiəti məlum olmasa idi, nurun məsum siqləti üzə çıxa bilərdimi? Cavid İblisin dili ilə yazır: Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim, Atəş, günəş, atəş, bəşəriyyət, bütün atəş. Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş... Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası. 2 Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər. Cübranın İblisi də özündən razıdır. O da bu fikirdədir ki, İblissiz dünyada İblisin düşmənlərinə də, ədalət carçıla- rına, çörəyi İblisə qarşı mübarizədən çıxanlara da ehtiyac yoxdur: “Məgər sənə, müdrik din xadiminə, məlum deyilmi ki, məhz iblisin varlığı keşişlərin peyda olmasına səbəb ol- muşdur və bu köhnəlmiş ədavət səbəbinədir ki, qızıl və gü- müşlər dindarların cibindən siz vaizlərin və ruhani ustadla- rın cibinə axmaqda davam edir? Məgər sənin kimi bir ülə- 1 Дж. Х.Джебрaн. Избранное, пер.: с араб. и англ. – Л.: Худож. литер., 1986, с. 363. 2 H. Cavid. Əsərləri 5 cilddə, III cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 13. - 73 - ma bilmirmi ki, səbəbin aradan qalxması ilə nəticə də yoxa çıxacaq?” 1 Cübranın İblisi özünü Allah kimi əzəli-əbədi göstərmək üçün onunla bağlı olduğunu iddia edir. İblis in- san təsəvvüründə necə dərin kök saldığını izah etmək üçün belə bir hekayət danışır: «İnsan ilk dəfə günəşi görəndə əl- lərini uzadaraq söylədi: “Bu göy qübbəsinin arxasında bö- yük Allah vardır, xeyrin yaradıcısı!” Sonra isə kürəyini işı- ğa çevirdi və yerdəki kölgəsini görüb dedi: “Torpağın də- rinliyində qorxulu iblis yaşayır, şər törədicisi”». İşıq varsa, deməli, kölgə də olmalıdır. Lakin İblisin həm kölgə, həm də atəş ola bilməsi onun ikili təbiətini, riyakarlığını da ifadə edir. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Cübran daha çox İblisin “kölgə” xislətinə, Cavid isə “atəş” xislətinə istinad edir. Caviddə də, Cübranda da İblis çevik, dinamik hərə- kətverici qüvvə kimi təqdim olunur. O insanı daim fəaliy- yətə səsləyir. “Mənim ürəyimin dayanması ilə bəşərdə hər hansı hərəkət də dayanacaq”. Lakin Cübranın İblisi daha səmimidir. O öz məqsədini gizlətmir: “Mən ölümsüz və əbədi İblisəm. Mən yalanın, riyanın, məkrin və alçaqlığın ilhamvericisiyəm və əgər bu xüsusiyyətlər dünyanı tərk edə- si olsa, bəşəriyyət baxımsız bağa bənzəyəcək ki, orda yalnız xeyir kollarının tikanları bitəcək”. Lakin Cavidin İblisi daha iblisanədir. O öz fəna işlərini fəzilət kimi, yıxıcılığı 1 Ж.Х.Жцбран. Иблис. // Фялсяфя вя сосиал-сийаси елмляр ъурналı, №3, 2007, с. 49. - 74 - quruculuq kimi təqdim edir. Daha doğrusu, sanki o bun- ların vəhdətini ifadə edirmiş: Əvət, İblis, o böyük sənətkar Həm yapar, həm də yıkar, qüdrəti var. 1 Cübranın İblisi Allahla qarşılaşdırılır, O-na alternativ kimi verilir. Ona görə də İblis daha çox Allaha qulluq edən insanların, yəni keşişlərin, rahiblərin çevrəsindədir – onlarla sıx surətdə bağlıdır. Cavidin İblisi ümumiyyətlə insanla bağlıdır. Sanki insan qəlbində əbədi lövbər salmışdır. Ona görə də bütün şər hadisələr insanın öz ayağına yazılmalı imiş! Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız, Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız, Qarşılaşıb birləşəriz daima, Ayrı deyil, çünki biriz daima. 2 Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində bir çox müəl- liflər İblisin versiyasına uyaraq Şərin mənbəyini insanın tə- biətində görmək mövqeyini tuturlar. Əslində isə insan iblis- ləşdikcə, öz təbiətindən uzaqlaşır. Daha doğrusu, özünü dərk etdikcə, öz təbiətinə, missiyasına uyğun yaşadıqca, İblis üçün əlçatmaz olur. 1 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, III cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 32. 2 Йеня орада, s. 68. - 75 - Cavid və İqbal «Cavidnamə» yazan İqbaldan fərqli olaraq Cavid «İq- balnamə» yazmamışdı; görünür, ona görə ki, Azərbaycanda «İqbalnamə» hələ 8 əsr öncə yazılmışdı. Heç nə təsadüfi olmadığı kimi, bu adlardakı səsləşmə də tam təsadüfi deyil. Təxminən eyni dövrdə yaşamış bu iki böyük mütəfək- kir şair başqa məkanlarda yazıb yaratsalar da, tarixin qar- şıya qoyduğu eyni bir vəzifənin həllinə təşəbbüs göstərmiş və bu məsələnin həllində çox yaxın mövqelərdən çıxış etmişlər. XIX əsrin axırları – XX əsrin əvvəllərində Qərb sivilizasiyası müqabilində geri qalmış Şərq dünyasının qar- şısında bu geriliyin səbəblərini üzə çıxarmaq və əvvəlki möhtəşəm inkişaf potensialına yenidən yiyələnmək vəzifəsi dururdu. Bu – indi də qarşıda duran ən böyük vəzifədir. La- kin bu problemin həlli istiqamətində ən dəyərli fikirlər məhz XX əsrin əvvəllərində deyilmişdir. İslamın yeni dövr- də, yeni təfəkkür mövqeyindən dəyərləndirilməsi və onun neçə yüz illər ərzində aşınaraq öz inkişaf potensialını tükət- məsi, bu aşınmanın səbəbləri və ideya gücünün ilkin halına qayıdış yolları və ya tərsinə, ideyanın yeni dövrə uyğunlaş- dırılması məsələləri Məhəmməd İqbal fəlsəfəsinin mərkəzi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|