Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 68 - Reallıq sakit və möhtəşəm dənizin hər an dalğalana biləcək təzahürləridir. Yəni sükut, sakitlik içərisində fırtınalar şək- lindədir. Cübran Qərb gerçəkliyinə, rasional idrakın və əməli fəaliyyətin nasiranə görkəminə bir lirizm, şeiriyyət gətirir. Ənənəvi Şərq ancaq formaca deyil, məzmunca da Şərqdir. Yəni o, əməldən yox, ruhdan bəhs edir. Yerləri deyil, göy- ləri vəsf edir. Lakin əməli fəaliyyətin, rasional biliyin və hətta texnologiyaların da öz ruhu və şeiriyyəti ola bilərmiş. Bu kontekstdə Cübranın peyğəmbərin dili ilə zəhmət haq- qında dediklərini misal gətirmək yerinə düşər. Cübran sa- dəcə torpaqdan deyil, «torpağın qəlbindən» danışır, sadəcə fiziki əməkdən deyil, sevgi ilə yoğrulmuş əməkdən danışır. «Lakin mən sizə deyirəm ki, siz işləyəndə torpağın ən ali istəyini həyata keçirmiş olursunuz». Daha sonra Cübran ya- zır: «Zəhmət dolayısı ilə sevmək – həyatın ən gizli sirlərinə varmaq deməkdir». Torpağa canlı kimi baxanda, onun nəfə- sini, pıçıltısını duyanda, zəhmətə sevgi qatanda bəzən mö- cüzə də baş verir. Daha doğrusu, möcüzə ancaq sevgidən yarana bilər. Lakin Şərq poeziyasında vəsf olunan mücərrəd sevgidən fərqli olaraq, burada söhbət məqsədyönlü əməli fəaliyyətdən – zəhmətdən gedir. «Alın yazısını da məhz alın təri ilə yumaq mümkündür». Cübran yaradıcılığında məhəbbət mövzusu mərkəzi yer tutur. Bu bir Şərq şairi və mütəfəkkiri üçün tamamilə təbiidir. Lakin onun Şərq və Qərbin vəhdətində dayanan bir mütəfəkkir olması onun məhəbbət ideyasına gətirdiyi yeni - 69 - çalarlarda görünür. Çörəyə dad verən də sadəcə fiziki əmək yox, ona qatılan sevgidir. Sevgisiz bişən çörəyin dadı ol- maz. Və burada cismani dünyanın ruhani mahiyyəti yad edilir. Cübran insanları «yaratdıqları hər bir əşyanı öz ruh- ları ilə canlandırmağa» çağırır. Biz bədii ədəbiyyatda mövhumatın və xurafatın tənqi- dinə ən çox islam kontekstində rast gəlirik. Cübranın yaradı- cılığı belə bir cəhətdən də əlamətdardır ki, o özü bir xristian olmaqla yanaşı, Şərq mühitini, o dövrün ictimai gerçəkliyin- dəki eybəcərlikləri qələmə alır. Və məlum olur ki, dini mən- subiyyətdən asılı olmadan Şərq elə Şərqdir. Mövhumat və dini fanatizm də əslində dinin özü ilə deyil, bütövlükdə Şər- qin, Şərq düşüncə tərzinin tənəzzülü və cırlaşması ilə bağlı- dır. «Qırılmış qanadlar» əsərində süjet sanki XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılı- ğında tez-tez qələmə alınan bir mövzunun təkrarıdır. Profes- sor Aida İmanquliyevanın qısa şəkildə nəql etdiyi məzmun belə səslənir: «Səlma varlı və nüfuzlu atanın yeganə qızıdır. O, başqa adamı sevməsinə baxmayaraq, öz iradəsi əleyhinə arxiyepiskopun qardaşı oğlu Mənsur bəyə ərə verilir. Səlma ilə evlənmək istəyən Mənsur bəyi qızın gözəlliyi və nəcabəti deyil, atanın ona verəcəyi zəngin cehiz maraqlandırır…» 1 Epizod bizə çox tanışdır. Sadəcə olaraq iştirakçılar molla və ya bəy əvəzinə arxiyepiskop, avam müsəlman əvəzinə isə fa- natik xristian olan Faris Kəramidir. Aida İmanquliyevanın yazdığı kimi, «Mənsur bəyin amansızlığına, tamahkarlığına, 1 A.İmanгуliyеva. Жцбran Хəlil Жцбran, Бakı, Еlm, 2002, s. 51. - 70 - bütün eybəcərliklərinə yaxşı bələd olan Faris Kərami yeganə qızının ona ərə getməsinin əleyhdarı olsa da, arxiyepiskopun təklifinə etiraz etməyə, ona rədd cavabı verməyə heç cür cürət edə bilmir». 1 F.Kəraminin dini avtoritet qarşısında öz sevimli qızını belə qurban verməyə razılaşması əslində xris- tian fanatizminin bariz ifadəsidir. Deməli, fanatizm bu və ya digər dinin təbiətindən yox, düşüncə və seçim azadlığının yetərli olmamasından irəli gəlir. Cübran yaradıcılığı sadəcə hikmətli müdrik sözlər, hikmətli hekayətlər, lirik deyimlər olmayıb, həm də ciddi sosial məzmun daşıyır. «İctimai ədalətsizliyə qarşı müba- rizə Cübran yaradıcılığının ən səciyyəvi cəhətlərindən biri idi… O, ən ədalətli insan cəmiyyəti, zülmün və zalımların, köləliyin və əsarətin, müstəmləkəçiliyin və müstəmləkəçi- lərin olmadığı möhkəm, güclü, azad ərəb ölkəsi görmək is- təyir». 2 Lakin təəssüf ki, Cübran da, digər böyük Şərq mü- təfəkkirləri kimi, arzudan, utopiyadan o tərəfə gedə bilmir. Onun azad Ərəbistan ideyası da Qərb rasionalizmindən da- ha çox, Şərq müdrikliyi ilə tərənnüm olunur. Bununla belə Cübranın şərhində lirizm və rasionallıq sıx vəhdətdədir. «Həqiqət və güc», «peyğəmbər» və «iblis» mövzusu Cübran və Cavid üçün bir növ ümumi mövzu olmuşdur. Aida İmanquliyevanın Cübranın «Şeytan» hekayəsinə işarə ilə yazdığı kimi, «iki mütləq başlanğıcın – xeyir və şərin əbə- di birgə mövcudluğu və mübarizəsinin labüdlüyü» demək 1 Yеnə orada, s. 55. 2 Yеnə orada, s. 58. - 71 - olar ki, bu şəxsiyyətlərin hamısı üçün əsas yaradıcılıq prob- lemi idi.» 1 Cübranda da, Caviddə də «İblis» («Şeytan») əs- lində dövrün naqis cəhətlərinin ümumiləşmiş obrazı idi. Hər ikisinin yaratdığı «Peyğəmbər» obrazı isə haqqın, ədalətin ifadəsinə xidmət edirdi. Cavid konkret tarixi gerçəkliyi daha çox saxlamış və ümumbəşəri problemləri tarix kontekstində şərh etmiş, Cübran isə tarixi və coğrafi konkretlikdən, habelə hətta milli və dini müəyyənlikdən azad, ümumiləşmiş pey- ğəmbər obrazı yaratmışdır. Cübranda bu obraz əslində şəx- siyyətdən daha çox ideyadır, müəyyən bir idealdır. Burada böyük dini idealların XIX əsr konkretliyində həm Şərqi, həm də Qərbi ehtiva etmək əzmi ifadə olunur, ümumiyyətlə, insan idealının mənzərəsini çəkmək təşəbbüsü göstərilir. Peyğəmbər və İblis mövzusu, haqqa, düz yola çağıran və düz yoldan azdıran qüvvələrin ümumiləşmiş obrazlarının neçə əsr keçdikdən sonra, onların yenidən gündəmə gəlməsi təsadüfi deyil. Xeyir və Şər, İşıq və Qaranlıq, Əql və Nəfs, Zəka və Ehtiras əsrlər boyu ancaq qarşı-qarşıya duran, mü- barizə aparan tərəflər kimi təqdim və təsvir edilmişdi. Vəh- dət məqamı hələ çatmamışdı. Bu mübarizə XIX əsrdə də davam edirdi. C.X.Cübran «Peyğəmbər» əsərinin «Zəka və Ehtiras» bölməsində Peyğəmbərin dili ilə deyir: «Sizin qəl- biniz çox vaxt zəka və düşüncənin ehtiras və aludəçiliyə 1 A.İmanгуliyеva. Yеni ərəб ədəбiyyatı korifеyləri, Б., «Еlm», 2003, səщ. 116. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|