Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 104 - ləkətləri mücərrədləşdirmək, planetar miqyas seçmək hesa- bına kompensasiya edirdi. Lakin o vaxt Cavidin nə üçün məhz belə bir yol seçdiyini başa düşmək çox çətin idi. Bunun əsl səbəblərini başa düşmək, məhz həmin dövrdə ya- şanan həyati gerçəkliyin heç də əsl böyük həqiqət olmayıb, bu böyük həqiqətdən müvəqqəti bir sapıntı olduğunu dərk etmək üçün zamana ehtiyac var idi. İndi biz, böyük bir zaman keçdikdən sonra, böyük ictimai-iqtisadi çevrilişlər, təbəddülatlar epoxası arxada qaldıqdan sonra, yeni əsrin zirvəsindən rahatca keçmişə nəzər salaraq, Cavidin cari hə- yata, çağdaş proseslərin işıqlandırılmasına nə üçün bu qədər etinasızlıqla yanaşdığını daha aydın cavablandıra bilərik. Cavidin yerdə baş verən proseslərin içərisinə nüfuz etmək naminə, qərar tutduğu uca səmalardan nə üçün enmək istə- mədiyini anlamaq o dövrün hətta ən böyük sənətkarı üçün də, görünür, çox çətin idi. O vaxtın bir sıra ədəbiyyatçıları Cavidin öz zəmanəsinə qatılmadığını, cari proseslərə biganə qaldığını ideoloji mövqedən, soyuqqanlılıqla tənqid edir, onu xalqın, cəmiyyətin problemlərindən uzaq bir “burjua şairi” kimi təqdim etməklə guya sualın cavabını tapmış olurdular. Lakin belə izah C.Cabbarlını qane etmirdi. Cab- barlı üçün istedadına, böyüklüyünə şübhə etmədiyi və ideyalarını şəksiz bölüşdürdüyü Cavidin təhkiyə və təsvir sərbəstliyi və real cismani həyatın təfərrüatlarına sayğısız münasibəti çox təəccüblü görünürdü. Cabbarlı suallarında israrlı idi. O, burada nə isə gizli bir səbəb olduğunu və bu səbəbin məhz fəlsəfə ilə bağlılığı- - 105 - nı bir sövq-təbii ilə duysa da, konkret izah tapa bilmədiyin- dən həyəcanlanır və bəzən çox kəskin tənqidi mövqe tutur- du: «Ya Cavid həyatı olduğu kimi götürəmiyor və ya da bü- tün əsərlərini bir fikir, bir fəlsəfə xatirəsi üçün quraşdırı- yor...» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Lakin Cabbarlı Cavidi tənqid edə-edə əslində onun mahiyyətinə hamıdan çox yaxınlaşır. O, Cavidi onu təriflə- yənlərdən daha yaxşı başa düşür. Tənqid edə-edə axtarır, axtara-axtara mətləbin lap astanasına gəlib çıxır. Bəli, Ca- vid cismən içərisində olduğu həyatı təsvir etmirdi. Zaman və məkan müəyyənliyindən kənara çıxırdı. Bu isə sənətin, xüsusən, realistik sənətin əsas prinsipləri ilə uzlaşmırdı. Zi- ra, «ən gözəl əsər mühitin, cəmiyyətin hal və keyfiyyətini bə- yan edənlərdir» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Bəs zaman və məkanın hüdudlarından kənara çıxan, lokal mü- hitin, cari həyatın konkret rənglərinin, cizgilərinin fövqündə duran əsərlər nə ilə səciyyələnir? Məhz burada Cabbarlı qoyduğu sualların cavabını özü verir: «... Bir əsər bir fikir ifadəsi üçün yazılırsa, o artıq sənət və ədəbiyyat deyil, bəlkə də fəlsəfədir.» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Bəli, fəlsəfə! Cabbarlı Cavidi sənət prinsiplərindən uzaqlaşmaqda təqsirləndirir. Lakin Cavid sənətdən hansı səmtə doğru uzaqlaşır? Aşağıyamı enir, «burjua idealogiyasınamı» qul- luq edir? Yox, Cabbarlı belə mücərrəd və əsassız ittihamlar- dan çox uzaqdır. O, əsl səbəbi axtarır və tapır da! Fəlsəfəyə doğru!? Lakin nə kimi bir fəlsəfəyə? Bax, əsl sual da elə - 106 - budur. Sualın düzgün qoyulması mahiyyətin dərkinə açardır. * * * Hələ XIX əsrdə böyük M.F.Axundovun qoyduğu sual: «Qərbdə təhsil almağa gedən gənclərimiz oradan bizə nə gətirəcəklər?», – sualı XX əsrdə daha kəskin və daha ciddi şəkildə qarşıya çıxır və getdikcə aktuallaşırdı. Sovet döv- ründə gənclərimizin təhsil almaq üçün daha Parisə deyil, Moskvaya getməsi «Qərb kabusu» problemini aradan gö- türmürdü; problem aktuallığını yenə də saxlayırdı. Lakin Cavid də, Cabbarlı da bu mənada Moskvanın adını çəkmir, yenə Parisdən danışırdılar. Düzdür, Moskva kapital dünya- sını təmsil etmirdi, lakin Qərb əxlaqının təmsilçisi olaraq qalırdı. Ona görə də, «Aydın»da, «Uçurum»da, «Afət»də, «Sevil»də qoyulan problemlər sovet dövründə də, indinin özündə də həmin böyük milli-mənəvi problemin işıqlandı- rılmasına xidmət edir. Sadəcə olaraq, bu gün həmin məsələ- lər daha kütləvi və daha kəskin formalarda təzahür edir. Ona görə də Qərb dünyası qarşısında ucaldılmış ideoloji çə- pərlər götürüldükdən sonra böyük sel halında hücum çəkən və bəzən də məqsədyönlü diversiya səciyyəsi daşıyan «küt- ləvi mədəniyyətin» qarşısını almaq üçün yeni tipli çəpərlərə ehtiyac vardır. Lakin hələ bu yeni çəpərlər çəkilənə qədər böyük babalarımızın bizə bu günümüz üçün miras qoyduğu əsərlərin xidmətindən istifadə etməliyik. Ədəbiyyatımız hə- min xətti günün rənglərinə uyğunlaşdıraraq davam etdirmə- - 107 - li, elmi fikir, təbliğat, publisistika birləşərək bu istiqamətdə vahid müdafiə cəbhəsi yaratmalıdır. Lakin çox təəssüf ki, əsrin əvvəllərində qadınları gözləyən bədbəxtliyin, faciənin timsalı kimi yaradılmış gültəkinlər əsrin sonunda həmin bu obrazı yaradan aktrisanın dilindən az qala qadınlarımızın idealı kimi təqdim edilir. Və əgər aktrisanın bu etirafı nor- mal qarşılanırsa, deməli, mühit yaxşılığa deyil, pisliyə doğ- ru dəyişilmişdir. Bu gün «Aydın»ın yeni quruluşda tamaşası özü ilə bə- rabər Qərb əxlaqı gətirən kapital hakimiyyətinin 70 illik fa- silədən sonra cəmiyyətimiz üçün yenidən böyük təhlükə mənbəyinə çevrildiyi bir şəraitə təsadüf edir. Lakin çox təəsüf ki, XX əsrin 20-ci illərindən bəri keçirdiyimiz mənə- vi tənəzzül tamaşanın əvvəlki səviyyədə, orijinaldakı təmiz- liklə qoyuluşuna da mane olur. Ariflər, aydınlar, gültəkin- lər, afətlər kapitalın qanadlarında gələn Qərb ab-havasından boğulanların parlaq nümunəsidir. Lakin bu gün bizim məq- sədimiz bu qlobal proseslərin qurbanları üçün sadəcə ağla- maq və ya hətta günahı mühitin üzərinə ataraq onlara bəraət qazandırmaq deyil, faciələrin qarşısını almaq üçün real va- sitələr aramaqdır. Cavid hələ o vaxt, bəlkə zamanı qabaqlayaraq, bəlkə də İstanbulun nümunəsini görüb onu Bakıya da transfor- masiya etməklə «Uçurum»da Şərq-Qərb münasibətlərinin müasir dövr üçün çox aktual məqamlarına toxunurdu: Avropada işıq da var, zülmət də. Orda səfahətdə var, fəzilət də. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|