Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 88 - Cavid isə millətin öz keçmişini yada salır; düşdüyü vəziyyətdən çıxmaq, özündə bir güc tapa bilmək üçün məz- lumlaşmış türk əhlinə öz keçmişinə baxıb, ondan ibrət gö- türməyi tövsiyə edir və sanki C.Əfqaninin qoyduğu sualı təkrarlayaraq yazır: Kimlərin oğlusan? Nəsən? Kimsən? Sürünüb durma böylə, bir yüksəl! Bir düşün, gör beş-altı əsr əvvəl Nə idin? Şimdi nerdəsən? Bu nə yəs? Əcəba, yoxmu səndə izzəti-nəfs? 1 Ərləri hərəkətə gətirmək üçün izzəti-nəfsə müraciət olunması türk mentalitetindən çıxış etməkdir. Bəs «bir dü- şün», – çağırışı necə? Bizcə, düşünməyə çağırış çox mü- hüm bir məqamdır. Dona qalmaqda varmı bir məna? Bunca zillət yetişmiyormu sana!? Çox əzildin, yetər, ər oğlu ər ol! Çırpınıb çareyi-xilas ara, bul! 2 Düşünməyə çağırış M.F.Axundovdan başlayan maarif- çilik ideyalarının sadəcə davamı olmayıb, həm də yeni döv- rün ruhunu ifadə edən bir himndir. Mənəvi kamilləşmə te- zisindən rasional düşüncə və ictimai təkamül tezisinə ke- çidin və ya, daha doğrusu, sintetik bir həyat düsturunun ax- tarışı az qala bir əsr davam etmiş və XX əsrin əvvəllərində 1 Щ.Жавид. Сечилмиш ясярляри, Бакы, Чашоьлу, 2004, с. 11. 2 Йеня орада. - 89 - ictimai əhval-ruhiyyəyə də təsir göstərmişdir. Bu keçid fəl- səfəsinin ən böyük nümayəndələrindən biri Cəmaləddin Əfqani olmuşdur. M.F.Axundovdan Cəmaləddin Əfqaniyə, Əfqanidən Sabirə və Cavidə gedən ideya yolu, özünütənqid və vəhdətə çağırış yolu! Məhz fikir tənbəlliyinin və ətalətin nəticəsidir ki, Av- ropa yeni-yeni texniki nailiyyətlər əldə etdiyi bir vaxtda, bi- zimkilər ərəb əlifbası və ərəb sözlərinin təfərrüatları sahə- sində baş sındırmaqla məşğul idilər. C.Əfqani elə bil ki, M.F.Axundovun əlifba islahatı uğrunda mübarizəsinə səs verərək yazırdı: «Müsəlmanlar təlim-tərbiyədən heç bir xe- yir görmürlər. Məsələn, onlar nəhv elmini öyrənməklə məş- ğul olurlar. Nəhv elmində məqsəd də budur ki, ərəb söz- lərini düzgün yazıb-oxumağı öyrənsinlər. Halbuki, bizim zəmanəmizdə müsəlman alimləri, nəhv elmini son məqsəd və qayə kimi qarşılarına məqsəd qoymuşlar…». 1 Bəli, dil məqsəd yox, vasitə olmalıdır. Hansı dildə oxumaq və yaz- maq deyil, nə barədə oxuyub, yazmaq önəmlidir. Düşüncə- nin səhv istiqamətdə yönəldilməsi, vasitəni özünə məqsəd etməsi, hətta, elmi dini dəyərlərlə əvəz etmək təşəbbüsləri Şərqin tənəzzül səbəblərindəndir. «Qəribə burasıdır ki, bi- zim alimlər elmi iki yerə bölmüşlər: müsəlman elmləri və Avropa elmləri. Buna görə də, onlar camaatı xeyirli elm- lərin mənimsənilməsindən çəkindirirlər. Onlar başa düş- mürlər ki, şərafətli elm heç bir millətin malı deyil, kim ona 1 Ж.Яфгани. Эюстярилян ясяр, сящ. 30. - 90 - yiyələnsə, onundur…» 1 Şərq və Qərb düşüncə tərzlərini, qarşılıqlı maraqları üzvi surətdə birləşdirən sintetik təfəkkür siyasət sahəsində, beynəlxalq münasibətlər sahəsində həqiqətən yeni hadi- sədir... Lakin daha geniş miqyasda götürdükdə, həyatımızın bütün sahələrini məhz bu yeni təfəkkür işığında nəzərdən keçirmək istədikdə məlum olur ki, o heç də boş yerdə ya- ranmamış, min illərdən bəri dərin kök atmış dialektik təfək- kürün bəhrəsi kimi meydana gəlmişdir. Bu gün qarşıda duran vəzifə idrak sahəsində müvəffə- qiyyətlərin rəhni olan dialektik təfəkkür tərzinin praktik tət- biqinə nail olmaqdan, fəaliyyət proqramını bu təfəkkür əsa- sında qurmaqdan, dialektikanı “xalis zəka” sahəsindən “praktik zəka” sahəsinə keçirməkdən ibarətdir. Sintetik siyasi təfəkkür dialektik idrak metodunun dövlət siyasətinə tətbiqi deməkdir. Miqyaslar arasındakı uçurumun aradan götürülməsi, tam ilə hissənin əlaqələndi- rilməsi, fərdi problemlərin qlobal hadisələr kontekstində nə- zərdən keçirilməsi və əksinə, qlobal hadisələrin həllində hər bir adamın mənafeyinin nəzərə alınması sintetik təfəkkürün mühüm tərkib hissəsidir. Dialektik təfəkkürün əsasında hərtərəflilik prinsipi, sintetiklik dayanır. Əksliklər müəyyən olunur, ancaq onlar mütləqləşdirilmir, vəhdətdə nəzərdən keçirilir. Bir fikir başqa fikirləri istisna etmir, əksinə, bir-birini 1 Йеня орада, сящ. 32. - 91 - qarşılıqlı surətdə tamamlayır. Sintetik təfəkkür müxtəlif konseptual sistemlərin dialektik sintezi olmaqla yanaşı, müxtəlif təfəkkür tərzlərini də özündə birləşdirir. O, Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin, milli şüarların bir-birini zən- ginləşdirməsini nəzərdə tutduğu kimi, elmi və bədii təfək- kürün vəhdəti üçün də meydan açır. Ya yalnız sosial-mənəvi həyatın anlayışlarla inikasın- dan çıxış edərək bədii ədəbiyyatdan, obrazlı təsvirdən imti- na etmək, ya da yalnız bədii ədəbiyyat və təxəyyül hüdu- dunda qalaraq real həyatın məntiqi inikasına biganə qalmaq – hər ikisi birtərəfli və metafizik yaxınlaşmadır. Sintetik təfəkkür bunların vəhdətini tələb edir. İnsan, onun mənəvi yüksəlişi, fərdi mənəvi dünya ilə ictimai həyat arasında qarşılıqlı əlaqə və ziddiyyət məsələ- ləri əsrlər boyu yalnız fəlsəfənin deyil, həm də bədii ədə- biyyatın, incəsənətin predmetinə daxil olmuşdur. Lakin fəl- səfənin məğzini, əsas məsələsini təşkil edən bu problem bədii ədəbiyyatda bir növ dolayısı ilə, daha doğrusu, təza- hürlər vasitəsilə işıqlandırılmışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|