Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
19 liman tiksinlər. Dövlət departamenti bunun üçün lazımi tədbirlər həyata keçirdi. 1921-ci ilin avqustunda Dayrend (Dallində) Uzaq Şərq Respublikası nümayəndələrinin konfransında tələb edildi ki, Yaponiya öz qoşunlarını təcili surətdə Uzaq Şərqdən köçürsün və heç bir şərt irəli sürmədən Sovet Rusiyasının nümayəndələri konfransda iştirak etsinlər. Lakin yapon tərəfi bu təklifi qəbul etmədi. Yaponiya Uzaq Şərq respublikasına təzyiqi artırdı. Yaponiya konfransa “17 tələb” təklifini irəli sürmüşdü ki, onun mahiyyəti faktiki olaraq Uzaq Şərq respublikasını Yaponiyanın müstəmləkəsinə çevirmək idi. Yapon imperialistləri çalışırdılar ki, rusların Vladivastok rayonunda və Koreya sərhədlərindəki qalaları ləğv edilsin. Uzaq Şərq respublikası dəniz donanması yaratmaqdan imtina etməli idi. Yaponiyanın iş adamlarının Uzaq Şərq respublikasının ərazisində yerli vətəndaşlarla bərabər hüquqda ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmaq azadlığını təmin edilməli idi. Uzaq Şərq respublikası təminat verməli idi ki, öz ərazisinə “kommunist rejimi”nin ayaq basmasına imkan verməyəcəkdir. Həmçinin o, Saxalinin şimal hissəsini Yaponiyaya icarəyə verməli idi. Uzaq Şərq respublikasının nümayəndələri bu təklifləri rədd etməklə bərabər yaponlarla danışıqları da davam etdirdilər. Çünki onlar imkan vermədilər ki, yaponlar onları konfransın işini pozmaqda ittiham etsinlər. 1921-ci ilin oktyabrında Yaponiya tərəfindən silahlandırılan ağqvardiyaçılar Uzaq Şərq respublikasına hücuma keçdilər. Lakin Uzaq Şərq respublikasının ordusu onlara ciddi müqavimət göstərdi. Asiyada başlanan milli azadlıq hərəkatı Yaponiya və ABŞ-a imkan vermədi ki, onlar Sovet Rusiyasını məhv etsinlər. Əksinə, Uzaq Şərqdə və Çində başlanan milli-azadlıq hərəkatı onların bu xalqları müstəmləkəyə çevirmək planını pozdu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bu və ya digər dərəcədə Yaponiya bu regionda müdaxiləçilik siyasətini davam etdirirdi. Bu isə Yaponiya-ABŞ münasibətlərinə öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Göstərdiyimiz səbəblər də Amerika diplomatiyasına konfrans çağırmaq təşəbbüsünü irəli sürməyə imkan verirdi. Konfrans Sakit okean və Uzaq Şərqlə bağlı olan problemlərə baxmalı və onları həll etmək yollarını göstərməli idi. 20 1921-ci ilin iyulun 10-da ABŞ dövlət katibi Yuz Vaşinqtonda beynəlxalq konfrans çağırmaq təklifi ilə çıxış etdi. Avqust ayının 11-də dünyanın böyük dövlətlərinə dəvətnamə göndərildi. Lakin konfransa nə Uzaq Şərq, nə də Sovet Rusiyası dəvət edilmədi. Sovet Rusiyası məsələsi konfransın gündəliyinə daxil edilməsə də aydın idi ki, konfransın işində əsas yer tutmalı idi. ABŞ- ın nüfuzlu qəzetlərindən birində yazılmışdır ki, “Rus məsələsi, şübhəsiz, Vaşinqton konfransında Hardinq və digər nümayəndələr tərəfindən ən çox müzakirə edilən məsələlərdən biri olacaqdır. Sovet Rusiyası iki dəfə 1921-ci il iyulun 19-u və noyabrın 2- də etirazını bildirdi ki, o da Sakit okean dövlətidir və konfransda iştirak etməlidir. Lakin konfrans qəti bildirdi ki, konfransın qərarı ilə o, qanuni qüvvəyə malik olmayacaqdır. Konfrans 14 dövlətin iştirakı ilə 1921-ci ilin noyabrın 12-də Vaşinqtonda açıldı. Konfransda ABŞ, Böyük Britaniya və onun dominionları Fransa, İtaliya, Yaponiya, Hindistan, Çin, Belçika, Niderland, Portuqaliyadan nümayəndə heyəti iştirak edirdi. Konfransın iclasları açıq keçirilirdi. Nümayəndələrin çıxışları da çap edilirdi. Burjua mətbuatı nümayiş etdirirdi ki, gizli diplomatiya, bağlı qapı arxasında söhbətlərin artıq sonu çatmışdır. Həqiqət isə bundan çox uzaq idi. İkinci dərəcəli məsələlər xalqa bildirilsə də, əsas məsələlər ancaq dar dairədə həll edilirdi. Gizli keçirilən müşavirələrdə ancaq dörd dövlətin – ABŞ, İngiltərə, Yaponiya, Fransanın nümayəndələri iştirak edirdilər. Konfransda iştirak edən digər dövlətlərin rəyi ilə, demək olar ki, çox az hallarda razılaşırdılar. Bəzən isə bu nümayəndələrin çıxışına heç diqqət verilmirdi. Konfransın rəsmi gündəliyinə aşağıdakı məsələlər daxil edilmişdir: 1) Dəniz silahlarının məhdudlaşdırılması, həmçinin müharibədə yeni silahlardan istifadə qaydaları; 2) Sakit okean və Uzaq Şərq məsələləri (Çin, Sibir və Mandat altında olan ölkələr) İngilis-Yapon sazişi haqqında məsələ konfransın gündəliyinə daxil edilməmişdi. Lakin bir şey aydın idi ki, başqa problemlər üzrə sazişə gəlmək üçün onun həlli vacib idi. Konfransda başlıca rolu ABŞ oynayırdı. O, Versal sülh müqaviləsində buraxdığı səhvləri düzəltməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. ABŞ nümayəndə heyəti konfransda özünün birinci 21 vəzifəsini ingilis-yapon sazişini ləğv etməkdə görürdü. Bu digər məsələlərin həlli üçün açar rolunu oynayırdı. Bu məsələ ilə bağlı gizli şəkildə üç dövlət, ABŞ, İngiltərə, Yaponiya arasında ciddi söhbət və müzakirə keçirildi. Danışqlarda ABŞ tərəfindən Yuz, İngiltərə tərəfindən Balfur, Yaponiya tərəfindən Kato əsas rol oynayırdı. Baffur əvvəl məsələni belə qoydu ki, saziş ləğv edilməsin, İngiltərə, Yaponiya və ABŞ arasında üç tərəfli sazişlə əvəz edilsin və bu hərbi müdafiə sazişi olsun. ABŞ dövlət katibi Yuz İngiltərənin ingilis- yapon sazişini yeni formada saxlamaq cəhdini qəti rədd etdi və təkid etdi ki, Fransa da bu danışıqlarda iştirak etsin. ABŞ belə hesab edirdi ki, Fransanın ABŞ-a borclu olması, həmçinin İngiltərə ilə Fransa arasında Yaxın Şərq, alman və digər məsələlərlə bağlı ziddiyyətlər Fransanın İngiltərə və Yaponiya əleyhinə olmasına səbəb olacaq və ABŞ-ın mövqeyini müdafiə edəcəkdir. 1921-ci il dekabr ayının 10-da konfransın nümayəndələrinin əksəriyyəti üçün gözlənilməz şəkildə ABŞ nümayəndəsi belə bir təklif irəli sürdü ki, Sakit okeandakı adaların toxunulmazlığına təminat haqqında dörd dövlət – ABŞ, Yaponiya, İngiltərə, Fransa arasında saziş bağlansın İtaliyanın sazişdə iştirak etmək haqqında tələbləri nəzərə alınmadı və qəbul edlmədi. Lodcun çıxışından sonra İngiltərə nümayəndə heyətinin başçısı Balfur çıxış edərək göstərdi ki, ABŞ-ın təklifini sevinclə qəbul edir, çünki bu onun ABŞ, İngiltərə, Yaponiya və Fransanın dostluğunu möhkəmləndirmək haqqında arzusunun həyata keçməsi deməkdir. Balfurun çıxışı da əslində nəzakətli formada ingilis-yapon sazişinin ləğv olunduğu demək idi. Təsadüfi deyildir ki, yapon nümayəndəsi açıq formada ingilis nümayəndəsinə bildirdi ki, “Siz hər halda bizim ittifaqımız üçün əla dəfn yaratdınız”. Vaşinqton konfransının mühüm hadisələrindən biri də “Dörd dövlət müqaviləsi”nin bağlanması idi. Bu müqavilə ABŞ, İngiltərə, Yaponiya, Fransa arasında 1921-ci ilin dekabrın 13-də bağlandı. Müqavilədə qeyd edilirdi ki, müqavilə ratifikasiya olunduqdan sonra ingilis-yapon müqaviləsi qüvvədən düşür. Bu, ABŞ diplomatiyasının böyük qələbəsi demək idi. Çünki burada rəhbər rolu ABŞ oynamalı, İngiltərə isə ona tabe olmalı idi. Bununla birlikdə müqavilə müstəmləkə və asılı ölkələrdəki milli-azadlıq hərəkatlarına qarşı çevrilmişdi. 22 Müqavilənin mətni cəmi dörd maddədən ibarət idi. Bunlar aşağıdakıları əhatə edirdi: Sakit okean regionunda olan ada mülklərinə və ada ərazilərinə qarşılıqlı hörmət hüququnu saxlamaq, hər hansı digər dövlət tərəfindən bu ərazilərə təhlükə yarandıqda “hərəkət tədbirləri” haqqında birgə qərar qəbul etmək; Avtomatik olaraq uzatma şərti ilə müqavilənin müddətini on il müəyyən etmək; 1902-ci ildə bağlanmış İngiltərə-Yaponiya sazişi artıq əhəmiyyətini itirir və bu dörd dövlət müqaviləsi onu əvəz edir. Amerika inzibati idarəsi, o cümlədən ABŞ tarixçiləri bu müqaviləni cəmi dörd maddədən ibarət olduğuna görə ikinci dərəcəli hesab edirlər. Əslində isə dörd dövlət müqaviləsində ABŞ məharətlə öz məqsədini gizlətməyi bacarmışdır. Bu məqsəd əslində ABŞ-ın özünəməxsus formada və öz rəhbərliyi altında “Uzaq Şərq Antantası”nı yaratması idi. Məhz bu baxımdan dörd dövlət müqaviləsi əslində ABŞ-ın “Millətlər assosasiyası” yaratmaq ideyasının qismən ifadə edilməsi demək idi və bu mənada da prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. Təsadüfi deyildir ki, o konfransda ilk imzalanan müqavilə idi. Müqavilənin 4-cü bəndi 1902-ci il İngiltərə-Yaponiya sazişinin ləğvinə aid idi ki, bu əslində Vaşinqtonun böyük qələbəsi demək idi. Çünki bu Uzaq Şərqdə ABŞ-ın əsas rəqiblərini bir- birindən ayırdı. Yaponiyanı dayağından məhrum etdi ki, hansı ki, onun vasitəsilə Yaponiya bir çox adaları işğal etmişdir. Müqavilənin birinci maddəsi də az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Belə ki, bu maddə ABŞ-ın Sakit okeanda Millətlər Cəmiyyəti vasitəsilə olan bölgünü tanıdığını bildirirdi. Bu maddə həmçinin o demək idi ki, əgər Çin ipə-sapa yatmasa, onun əleyhinə dörd dövlət birgə hərbi çıxış təşkil edə bilərlər. Əslində bu maddə həm Çinə, həm də Sovet Rusiyasına qarşı yönəlmişdi. Həmin planda suda, havada və quruda silahlanmanın məhdudlaşdırılması öz əksini tapmışdır. Lakin bütün bunlar əslində formal xarakter daşıyırdı. Qısa müzakirələrdən sonra məlum oldu ki, Fransa Avropada qayda-qanunu saxlamaq üçün ən böyük quru qoşunlarına malikdir. Yaponiya xüsusi Uzaq Şərq situasiyasını saxlamaq üçün silahlanmışdır. Nəticədə iştirakçılar belə fikrə gəldilər ki, quruda və havada hələlik tərkisilah mümkün deyildir. Bu ABŞ dövlət katibini tamamilə əmin etdi. Əslində ABŞ-ı bu məsələ o qədər də narahat etmirdi. Onu narahat edən İngiltərə və Yaponiyanın dənizdə silahlanması idi. Aviasiyaya gəldikdə isə ABŞ Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|