Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
119 1979-cu ildə 12,7% olmuşdur. Fəhlələrin əmək haqqı infilyasiyaya uyğun olaraq 1978-ci ildə 0,6%, 1979-cu ildə 4,2% aşağı düşmüşdür. Həmin qeyd olunan mənzərə digər sosial sahələrdə də özünü göstərirdi. Korporasiyaların xalis gəliri 1979-cu ildə 19%, neft inhisarlarının xalis gəliri isə 1979-cu ilin 9 ayı ərzində 75% yüksəlmişdir. 1970-ci illərdə Amerika həyatının mürəkkəb problemləri sırasında energetika problemi əsas olaraq qalırdı. Ölkənin energetika balansında neft idxalı hissəsi xeyli genişlənmişdi. 1970-1971-ci illərdə daxili tələbata uyğun olaraq neft idxalı 23%, 1976-cı ildə 43%, 1978-1979-cu illərdə 50% təşkil etmişdir. Karter hökumətinin fəaliyyətində görkəmli yeri energetika problemi tuturdu. 1977-ci ilin avqust ayında energetika nazirliyi təşkil olundu. 1978-ci ilin oktyabr ayının 15-də yarımillik müzakirədən sonra Konqres Energetika haqqında qanun qəbul etdi. Qanun neftin və qazın daxili qiymətlərinin tədricən artırılmasını nəzərdə tuturdu. Perspektiv inkişafda qazın üzərində qiymət nəzarətini aradan qaldırmaq məqsədilə hökumət və Konqres ümumi enerji balansında onun rolunun artırılmasını müəyyən edən stimullaşdırma təşkil edilməsini müəyyənləşdirdi. Bu nəinki iqtisadi- energetika problemini həll etdi, əksinə, 1979-cu ildə ölkədə güclü enerji böhranı partlayışına səbəb oldu. Belə olan təqdirdə prezident Karter 1980-ci ildə yenidən işlənilmiş formada Konqresə yeni enerji proqramı təqdim etdi. Yeni qanunda ölkənin daxili enerji mənbələrinin işlənilməsi və istismarı ilə məşğul olan inhisarlar haqqında güzəştlər müəyyənləşdirilmişdir. Karter hökuməti həmçinin ölkədə qiymətlər qaydaya salmaya dair əmrlər də vermişdir. 1979-cu ildə prezident həmçinin «Qaydaya salma şurası» təsis etmişdir. Bütün bunlar ölkədə iqtisadiyyatın nizama salınmasında dövlət-inhisarçı kapitalizminin aşağı keyfiyyətliliyini göstərirdi. 1976-cı il seçki kompaniyasında C.Karter il ərzində hərbi xərclərin 5-7 milyard dollar azaldılmasına söz vermişdi. Sonrakı illərdəki fəaliyyətində isə prezident Karter tamamilə bu sözündən yan keçmişdir. Demokratlar hökuməti Pentaqonun güclənməsi üçün ona pul vəsaitinin ayrılmasını sürətləndirmişdilər. Əgər 1977-ci il maliyyə ilində hərbi xərclər 100,1 milyard dollar təşkil etmişdirsə, 1980-ci ildə Konqres Pentaqonun büdcəsinin həmçinin 124,2 milyard dollar həcmində təsdiq etmişdir. Ümumi hərbi xərclər, digər sahələrə 120 qoyulan xərclərlə müqayisədə 1980-ci ildə 130 milyard dollardan artıq idi. Qanuni dövlət borcları 1980-ci illərin ortalarında 479 milyard dollar olduğu halda, 1981-ci ilin fevralında qalxaraq 525 milyard dollar olmuşdur. Buna görə də sosial xərclərin hissəsinə görə ABŞ aparıcı kapitalist ölkələri arasında səkkizinci yerdə, hərbi xərclərin hissəçsinə görə isə birinci yerdə dururdu. Demokratlar hökuməti öz daxili siyasətində sosial-təminat və sosial- maddi yardım sahəsində xeyli işlər həyata keçirmişdir. Sığorta fondları bir neçə illər idi ki, taraş olunmaq nəticəsində zəifləmişdi. Sosial-təminat sistemi sahəsində 1978-ci ildə 100 milyard dollara yaxın vəsait ödənilmişdi. Bu məqsədlə hökumətə maddi yardıim və xeyriyyəçilik məqsədi ilə əhəmiyyətli vəsait sərf etmək lazım gəlirdi. Dövlət bu gəlirlərin ayrılmasına etiraz edə bilməzdi, bu etiraz sosial partlayışa gətirib çıxara bilərdi. Karter hökuməti bu sahədə xərclərin azaldılmasını iqtisadiyyatın yüksəldilməsi ilə bağlı ölçülərin qəbulunda görürdü. Ölkədə yuxarıların idarəçilik sisteminə qarşı geniş xalq kütlələrinin etirazları, inamsızlığı yüksəlirdi. Bunu hiss edən Karter hökuməti sosial ədalət platformasında da fəaliyyətini canlandırmağa çalışırdı. Karterin söz verməsinə baxmayaraq işsizliyin aradan qaldırılmasında heç bir iş görməməsi, inflyasiyanın aradan qaldırılmaması, büdcə gəsirinin qalması və s. hesabatlarda təqdim olunmuşdu. Prezidentə 1976-cı ildə onun prezident seçilməsində böyük rol oynamış həmkarlar ittifaqları tərəfindən böyük tələblər verilsə də, lakin hökumət əmək münasibətlərinə dair qanunvericilikdə fəhlələrin mənafeyi naminə heç bir əhəmiyyətli dəyişikliklərə cəhd etməmişdir. Karter hökumətinin keyfiyyətsiz və səmərəsiz sosial – iqtisadi siyasəti, real şəraiti gərginləşdirərək Amerika fəhlə-hərəkatının inkişafını sürətləndirirdi. 1978-ci ilin mart ayının 25-də şaxtaçıların tətili yeni kollektiv müqavilənin bağlanması ilə nəticələndi. Müqavilədə əmək haqqının və təqaüd təminatının artırılması, həmçinin həmkarların texniki təhlükəsizliyinə nəzarət hüququnun qorunması və s. məsələlər əhatə olunmuşdur. Yeni müqavilə şaxta sahibləri ilə kompromis xarakteri daşımasına baxmayaraq, şaxtaçıların böyük qələbəsi kimi qiymətləndirilirdi. 121 Şaxtaçıların ümumi tətili, tətil döyüşləri, 1978-ci ildə baş vermiş dəmiryolçuların, nəqliyyatçıların tətili və başqa çoxlu tətillər 70-ci illərin sonlarında həmkarlar ittifaqlarının sosial məqsədlərinin genişlənməsini açıq şəkildə göstərirdi. Mexaniklərin Millətlərarası Assosiasiyasının prezidenti Uilyam Uinpisincer ədalətcəsinə qeyd etmişdir ki. həmkarlar ittifaqları fəallarının kütlələri inandırması tədricən güclənir ki, nəzəriyyə və praktikanın müdafiəsi baxımından bu vaxta qədər onlar zamanın tələblərindən çox geridə qalırdı. ABŞ-da müasir fəhlə hərəkatının səviyyəsinin yüksəlməsinin əsas göstəricisi hələ 70-ci illərin əvvəllərindən fəhlələrin tələbi ilə Konqres tərəfindən «İqtisadi hüquqlar haqqında qanunun» qəbulu olmuşdur. Qanunda əməkçilərin əməyi müqabilində hüquqları, gəlirlərin saxlanması, əmək qabiliyyətini itirən şəxslərin əhəmiyyətli vəsaitlə təmin olunması və s. göstərilmişdir. Çox zaman təşkilatı cəhətdən güclü olan fəhlə hərəkatlarında ancaq kütlələrin elementar sosial-iqtisadi hüquqları tələb və müdafiə olundu, həmçinin milliləşdirmənin radikal şüarları, xüsusilə, neft sənayesinin milliləşdirilməsi şüarları irəli sürülürdü. Dərin enerji böhranı şəraitində bu şüarlar o qədər geniş əhəmiyyət daşımırdı. 70-ci illərin ikinci yarısında Amerika Birləşmiş Ştatlarında demokratik hərəkatlar da genişlənirdi. Belə ki, 1977-1978-ci illərdə, kütləvi fermer hərəkatı baş vermişdi. Orta Qərb və cənub, həmçinin Vaşinqtonda fermerlərin güclü nümayişi baş verdi. Onlar öz çıxışlarında kənd təsərrüfatı qiymətlərinin dövlət sisteminin qaydaya salınmasını, fermerlərin və tələbatçıların xərclərinin ödənilməsini tələb edirdilər. Həmçinin 1978-ci ildə Vaşinqtonun küçələrində milli-irqi ayrı- seçkiliy ilə əlaqədar hinduların da güclü etiraz nümayişi baş vermişdi. Qadınların bərabərliyi uğrunda hərəkat onları böyük siyasi qüvvəyə çevirdi. Bu mübarizənin əsas diqqətində konstitutsiyanın 27- ci əlavəsinin təsdiq edilməsi idi. Qadın təşkilatlarının təkidi altında Konqres 1978-ci ildə onun təsdiq edilməsi müddətini 1982-ci ilin 30 iyununadək uzatdı. Karter hökumətinin fəaliyyətində əsas yerlərdən birini йеня дя əvvəlki illərdə olduğu kimi, xarici siyasət məsələləri tuturdu. Yeni iqtidar hakimiyyətə gəldiyi gündən ABŞ-ın xarici siyasət xəttinə əsaslı dəyişikliklər etməyə can atırdı. Bu siyasətin əsasında 122 Vaşinqton strategiyasının qlobal məsələləri dururdu. Bu siyasət Birləşmiş Ştatların imperialist maraqlarının müdafiəsinə, kapitalizm dünyasında onun liderlik rolunun saxlanmasına, bu rolun stabilliyinin azaldılmasına qarşı yönəldilmiş bütün qüvvələrə qarşı mübarizəyə yönəldilmişdir. Düzdür, C.Karter və onun kabinet üzvləri bir neçə dəfə ABŞ-ın xarici siyasətində onun bütün ölkələrlə «əməkdaşlıq» etmək istəyi barədə bəyanatlarla çıxış etmişlər. Dünya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmək məqsədilə Karter hökuməti xarici siyasətdə «insan hüquqları» və «əxlaq prinsipləri»nin əsas təbliğatçısına çevrilmişdir. Karter hökuməti Qərbi Avropa və Yaponiya ilə əlaqələrində iri kapitalist dövlətlərinin vahid cəbhəsini gücləndimək məqsədilə «qarşılıqlı əməkdaşlıq» konsepsiyasını fəal təbliğ edirdi. Bu işdə qarşılıqlı planların işlənməsində Birləşmiş ştatların rəhbər rol oynayacağı nəzərdə tutulurdu. Aparıcı kapitalist ölkələrinin rəhbərlərinin (ABŞ, AFR, Yaponiya, Fransa, İngiltərə, İtaliya və Kanada) bütün illik müşavirələrində Birləşmiş Ştatların nümayəndələri öz müttəfiqlərini iqtisadi, enerji, maliyyə çətinliklərinin aradan qaldırılmasına dair proektlərlə bağlamağa can atırdılar. Bu proektlər söz yox ki, ilk növbədə Amerika tərəfi üçün mənfəətli idi. Lakin Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya qəti şəkildə Amerikanın göstərişlərindən imtina etdilər. İri kapitalist ölkələrinin iqtisadi sahədə qarşılıqlı planlar işləmək təşəbbüsləri səmərəsiz nəticələndi. Hərbi siyasət məsələlərində Birləşmiş ştatların və onun Qərbi Avropa müttəfiqlərinin birliyi yüksək dərəcədə müdafiə olunurdu. Belə ki, 1978-ci ilin may ayında NATO-nun sessiyasında ABŞ-ın təşəbbüsü ilə hərbi xərclərin ildə 3% artırılmasına dair qərar qəbul edildi.1979-cu ilin dekabr ayında Birləşmiş ştatlar NATO-da öz müttəfiqlərini Qərbi Avropa ölkələrində orta mənzilli raket-nüvə vasitələrinin yerləşdirilməsi haqqında qərarla razı saldı. Lakin NATO-nun gücünün sonrakı illərdə artırılmasına dair Amerikanın planı Qərbi Avropanın aparıcı dövlətlərinin rəhbərləri tərəfindən sönük ilə qarşılandı. 1980-ci ilin iyun ayında «Böyük yeddilərin» axırıncı müşavirəsində ( Venetsiyada keçirilib ) ABŞ nümayəndələri özlərinin Qərbi Avropa müttəfiqlərini öz məqsədlərinə ram etməyə nail olmadılar. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|