mühacirətə getdi, müлk yaрыmçıq qaldı. 1928-29-cu illərə kimi keçmiş bəy
və ağalardan qalma
mülklərə, bağlara nə camaat, nə də hökumət toxunmadı. Bəylər, ağalar və hətta kəndlilər
də “bəlkə kecmişi qaytardılar” arzusu ilə yaşayırdılar. 1930-cu il fevralın iyirmisində Sovet
hökuməti “Kollektivləşmə və qolçomaqlara qarşı mübarizə haqqında” xüsusi qərar verdi. Elə
həmin vaxtdan keçmiş bəylər, ağalar həbs edilib güllələndi, sürgünə göndərildi. “Xalq
düşmənləri”nin bağları doğrandı, mülkləri isə uçuruldu. Onda Əsəd İncəli oğlu da Sadıq bəyin
yarımçıq qalmış yaylaq mülkünü söküb kənddə özünə yeddiotaqlı ev tikdirdi. 1936-cı ildə
İncəlioğlu Əsədi də qolçomaq adı ilə həbs edib gedər-gəlməzə göndərdilər. Onun tikdirdiyi yeddi
otağı isə müsadirə edib kolxoz idarəsi, dəmirçixana və dükan elədilər.
Dahi Nizami Gəncəvi yaxşı deyib ki:
Yaxşı iş də görsən, pis iş də, inan,
Unutmaz onları bu qoca dövran.
* * *
Yadigaroğullarının əksəriyyəti hərbçi olublar. Onlar Rusiya-İran, Rusiya-Türkiyə, Rus-
Yapon və Birinci Cahan müharibələrində qeyrətlə vuruşub ad-san qazanıblar. İnqilabdan əvvəl
rus hərb tarixçisi M.İ.Boqdanoviç və hazırda Moskvada yaşayan həmyerlimiz, polkovnik, tarix
elmləri doktoru Hacı Murad İbrahimbəyli bu qardaşlardan birinin - İsrafil bəy
1
Yadigarovun
döyüş şücaətlərindən iftixarla yazırlar. Hətta Qazax, Borçalı aşıqları İsrafil bəyin Qars və
Ərzurumdakı qeyri-adi qəhrəmanlığı haqqında dastan qoşublar.
1853-cü ildə Krım müharibəsi başlananda podpolkovnik İsrafil bəy Yadigarov
azərbaycanlılardan ibarət min nəfərlik süvar - müsəlman briqadasının komandir müavini
olmuşdur. Bir il sonra Kürükdərə döyüşlərindəki hərbi məharətinə görə ona polkovnik rütbəsi
verilir. Borçalılardan ibarət könüllü yığma “ovçu” döyüşçülər təşkil edən İsrafil bəy ordunun
tərkibində ikinci süvari-Azərbaycan alayı təşkil edir.
1854-cü il avqustun 19-da döyüşən ordu korpusunun komandanı Əlahiddə Qafqaz
korpusunun komandanına göndərdiyi bir məlumatda yazırdı:
“Bu gün möhkəm və dəhşətli bir hücum oldu. Düşmən müdafiə olunmağa cəhd
göstərirdi. Lakin onlar polkovnik İsrafil bəy Yadigarovun süvarilərinin hücumuna davam gətirə
bilmədilər. Düşmənin sol cinahı yarıldı. Draqunlar, kazaklar, ikinci Azərbaycan süvariləri və
gürcü drujinası sürətlə irəli atılıb onları döyüş səhnəsindən sildilər”.
Arxiv sənədləri göstərir ki, 1855-ci ilin iyul ayında polkovnik İsrafil bəy Yadigarov Şəki
və Şamaxı könüllülərindən təşkil etdiyi süvari polkla Qars üzərinə olan hücumda bir neçə dəfə
fəal iştirak etmişdir. Bu müharibədə qeyri-adi qəhrəmanlığa görə təltif olunan 350-dən çox
azərbaycanlı arasında polkovnik Yadigarov da vardı. Onun döyüş xidmətləri dördüncü dərəcəli
“Müqəddəs Georgi ordeni”nə layiq görülmüşdür.
Polkovnik, tarix elmləri doktoru Hacı Murad İbrahimbəyli Krım müharibəsində rus hərbi
xadimlərinin xidmətlərindən danışarkən haqlı olaraq yazır:
“Krım müharibəsi zamanı milli Qafqaz hərbi xadimləri içərisindən çıxmış hərbi rəisləri
də Rusiyanın şöhrətli hərbi xadimləri dəstəsi iлə bir sırada qoysaq səhv etmərik. Onların sırasına
general-mayor İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mənsur ağa Vəkilov, polkovnik İsrafil bəy Yadigarov,
polkovnik Fərəc bəy Ağayev, kürd polkovniki Cəfər ağa Əli bəy oğlu, gürcü generalı
Andronikaşvili, kabardin polkovniki Sulfan Qazi Gəray, osetin polkovniki Kondukov, Dudarov
və başqalarını aid etmək olar”.
Son illərədək heç bir arxiv sənədində, inqilabdan əvvəlki hərbi-tarixi əsərlərdə İsrafil bəy
Yadigarovun general-mayor rütbəsi alması haqqынda məlumata rast gəlməmişdik. Onun
general-mayor rütbəsi alması barədə tutarlı faktı ilk dəfə Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun baş
1 Arxiv sənədlərindən və borçalıların söhbətlərindən məlum olur ki, ıki Israfil bəy Yadigarov olub:
Baba və nəvə. - Ş.N.
elmi işçisi, tarix elmləri doktoru Tofiq Vəliyev üzə çıxarıb. T.Vəliyev SSRİ Mərkəzi Dövlət
Arxivində və XIX əsrin dövri mətbuatından topladığı yeni materiallar əsasında yazdığı
“Naməlum səhifələr” məqaləsinin (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 16 yanvar 1981-ci il) bir
yerində qeyd edir ki, məhkəmə materiallarından məlum olur ki, Əлimərdan bəy (məşhur
şərqşünas, professor M.C.Topçubaşovun (1784-1869) atası - Ş.N.) Borçalı ağalarından birinin
qızını almışdı. Çox güman ki, sonralar onun II İrakli sarayına düşməsində arvad qohumlarının
böyük rolu olmuşdur. Mirzə Cəfər Topçubaşovun dayısı uşaqlarından saray müşaviri Ağa bəy və
general-mayor İsrafil bəy Yadigarovlar, Hüseyn ağa Abbas bəy oğlu və Əsmət xanım Vəzirova
onun “varisləri” sifətilə qalmış mal-dövlətə iddiaçı idilər.
İkinci mənbə isə daha dəqiqdir. Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanan 1879-cu
ildə nəşr olunmuş “Qafqaz Hərbi Dairəsində generalların və zabitiərin siyahısı” kitabında
oxuyuruq: “Tiflis qəzasının sakini polkovnik İsrafil bəy Mustafa bəy oğlu Yadigarov 1866-cı il
noyabrın altısında general-mayor rütbəsilə təltif olunub”.
1879-cu ilin noyabr ayında general İsrafil bəy Yadigarov “Ziya” qəzetinin nəşrinə maddi
yardım göstərir və yeni il üçün qəzetin ilk abunəçilərindən biri olur. O, Hüseyn Əfəndi
Qayıbovu, Şərabçı oğlunu, Hafiz Əfəndizadəni, Xəlil Ağazadə və Hacı Molla Əfəndizadəni də
bu xeyirxah işə qoşulmağa dəvət edir.
Məşhur şərqşünas-alim V.Dmitryev 1864-cü ildə nəşr etdirdiyi “Коранъ Магомета”
kitabını xalqımızın görkəmli ziyalısı, general-mayor İsrafil bəy Yadigarova həsr etmişdir.
“On üçüncü Leyb-qvardiya İrəvan alayının tarixi” kitabında (1895-ci il nəşri) unter-zabit
Ağa bəy Yadigarovun döyüş şücaətindən bəhs olunur. Orada yazılır ki, Ağa bəy döyüş
başlayanda həmişə əsgərlərin önündə gedirdi. Bu qorxubilməz zabit düşmənə qarşı ruh
yüksəkliyiylə vuruşurdu. Təəssüf ki, cəsur zabit Ağa bəy Yadigarov 1830-cu il iyunun on
yeddisində poruçik rütbəsində ailə vəziyyətinə görə istefaya çıxmalı oldu.
1827-ci il 6 oktyabr tarixli Əlahiddə Qafqaz korpusuna məxsus sənəddə göstərilir ki, əla
döyüş qabiliyyətinə malik zabitlər sırasında gürcü knyaz və zadəganlar süvarisində xidmət edən
Borçalı dairəsindən ağalıq nəslinin nümayəndəsi poruçik Paşa ağa Vəli bəy oğlu Yadigarov
general Paskeviç tərəfindən təltif olunub.
* * *
Yadigarovlar haqqında araşdırmalar aparsaq görərik ki, tariximızın müxtəlif qatlarında bu
nəslin oğullarının layiqli izi var.
Əvəzsiz tarixçimiz Abbasqulu Ağa Bakıxanov məşhur “Gülüstanı-lrəm” əsərində
Yadigarovlar nəslinin ulu babasından söhbət açır:
“... Fətəli xan, Azərbaycan və bəlkə də bütün İran işlərini nizama qoymaq xəyalı ilə
Gürcüstan valisi İrakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da Sadiq bəy
Yagaroğlunu səfir sifətilə Fətəli xanın yanına göndərdi. O qədim valilər nəslindən yadigar
qalıb... Onun oğul və nəvələri indi də Tiflisdə yaşamaqdadır. Səfir Sadıq bəy Nuxada (Şəkidə-
Ş.N.) xanın hüzuruna gəlib, hədsiz lütf və mərhəmətə nail oldu”.
Maraqlı tədqiqat əsərlərinin müəllifi, filologiya elmləri namizədi Şurəddin Məmmədlinin
“Gürcüstan” qəzetinin 6 dekabr 1996-cı il sayındakı “Yadigaroğullaı” məqaləsi bu nəslin XVIII
əsr dövrünün tədqiqi baxımından qiymətlidir. Müəllif yazır: “Bu nəslin 1701-ci ildə I İrakli,
1707-ci ildə II David, sonralar Anna Konstantin, II Teymurazdan ağalıq imtiyaznamələri vardır.
Sınıq körpüdən bəri kəndlər Yadigaroğullarına verilmişdir. O sıradan Yadigaroğlu Mirzə Bağır
bəy I İrakli sarayının mustofisi (xəzinədarı), Yadigaroğlu Bahadır bəy 1730-cu illərdə gürcü
valisinin naib-eşikağasıbaşı, Borçalı mahalında böyük mülk yiyəsi olmuşdu.
... Məhəmməd Sadıq bəy Yadigaroğlu Mustafa bəyin oğludur.
1780-ci ildə İrakli Sadıq bəyə, onun oğulları Ağacan - Mamacana, Mustafa bəyə,
Allahverdi bəyə və onların varislərinə Tiflisdə Meydan məhəlləsində məscid yanında beş dükan
bağışlamışdı. 1787-ci ildə şahzadə Georginin buyruğu ilə Loridəki Ağöyü kəndi də Sadıq bəyə
verilmişdi. Sadıq bəy ora öz rəncbərlərini yerləşdirmişdi. Əsrin axırlarında Sadıq bəyin