SeyfəDDĠn qəNĠyev
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 rus qüvvələrinə arxalanan bolşeviklər Azərbaycanın paytaxtı Bakını zəbt etdilər, türk-müsəlman əhalisini qırğına verdilər və Gəncədəki Milli Azərbaycan qüvvələrini də hədələməyə başladılar. Bu təhlükə qarşısında 1918-ci il 4 iyunda Batumda o zamankı Osmanlı hökuməti nümayəndələri ilə bir müqavilə imzalandı və bu müqaviləyə görə, türk ordusu azərbaycanlı qardaşlarının köməyinə gəldi və 1918-ci ilin 15 sentyabrında birləşmiş qüvəllər Bakını qəsbkar əllərdən xilas etdilər”. 50 Gəncədə və Gəncə yaxınlığında mövqe tutmuş düşmən ünsürləri susdurduqdan sonra Qafqaz İslam Ordusu Şərqə doğru hərəkət etməyə başladı. Ən böyük və ağır döyüşlərdən biri Göyçayda oldu. Artıq bu zaman “Şimal yolu ilə Göyçay qəsəbəsinə yaxınlaşan bolşevik rus və erməni qüvvələri keçdikləri erməni yaşayış məntəqələrindən canlı qüvvə və təminat toplayaraq 28-30 minlik orduya çevrilmişdilər”. 51 Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu bu döyüşdə bolşevik- daşnak hissəsinin burnunu ovdu və Bakı səmtə yol aldı. Belə bir qələbədən sonra erməni terrorçularının zülmündən cana doymuş Azərbaycan xalqının igid övladları, könüllü dəstələr nizami orduya daxil olmağa başladılar. Nuru Paşanın ordusuna könüllü qoşulanlar arasında erməni qatillərindən həmyerlilərinin intiqamını almağa hər cür, hər vaxt hazır olan şamaxılılar da var idi. “Şamaxıda cavanlardan ibarət təşkil etdiyi dəstəyə gecəli-gündüzlü təlim keçən Osman Əfəndi az bir zamanda onlardan sərrast atıcılar yetişdirməyə müvəffəş olmuşdu. Bu dəstə ermənilərlə aparılan döyüşlərdə ermənilərin bir çox hücumlarının qarşısını ala bilmişdi. Osman Əfəndi Göyçaya gəldiyi iki günün içərisində orduya 60 nəfər könüllü cəlb etmişdi. Göyçaya varid olan müzəffər türk- osmanlı ordusunun tərkibinə qatıla bilmələri üçün hazırlanmışdı. Qafqaz İslam Ordusunun zərbi-dəstinə davam gətirə bilməyən 25-30 mindən artıq olan bolşevik-daşnak ordusu geri çəkilməyə başladı. Kürdəmir, Ağsu azad edildi. İşin dəhşəti onda idi ki, yağı düşmən geri çəkildikdə daha çox və dəhşətli faciələr törədirdilər, yaşayış məntəqələrində adda-budda salamat qalmış tikililəri yandırır, heç kimə, heç nəyə rəhm etmirdilər. Məğlubiyyətlərindən daha da vəhşiləşən erməni-daşnakları təsadüfən rast gəldikləri azərbaycanlılara ağlasığmaz işgəncələr verir, sonra da yerindəcə güllələyirdilər. Müzəffər Nuru Paşa ordusu iyul ayının 20-də Şamaxını azad etdi. Təxminən, dörd ay ərzində Şamaxı şəhəri yerlə-yeksan olmuş, şəhərin quruca adı qalmışdı. Erməni daşnaklarının ayağı dəydiyi müsəlman kəndləri isə tamamilə yox edilmişdi. Şəhər azad edildikdən sonra müxtəlif yerlərdə gizlənmiş insanlar türk ordusunun pişvazına çıxırdılar. 50 M.Ə.Rəsulzadə - Əsrimizin Siyavuşu. B. 1991, s. 90. 51 Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı Ordusunun Qafqaz hərəkatı. Bakı 1998, səh. 25. 43 Uzun bir müddət qorxu, həyəcan, aclıq, səfalət içində yaşamış bu insanların üzündə kiçik də olsa ümid, sevinc işığı sezilirdi. Mənbələrdən: “Türk ordusu Şamaxıya, demək olar ki, küçələrdə, həyətlərdə yüzlərlə yandırılmış, tüstüsü göyə qalxmış mülklərin, binaların, evlərin və dalanların, eləcə də, içərisində, kömürə-külə dönmüş, vaxtın istisinin təsirindən, şişib dağılmış, çürüməkdə olan çoxlu insan cəsədləri ilə dolu olan vaxtda gəlib çıxmışdı. Yandırılmış binaların alovu artıq sönmüş olsa da, əmələ gəlmiş xarabalıqlardan həm də yüksələn tüstünün və kül tozlarının təsirindən nəfəs almaq çətinləşirdi”. 52 Hacı Musa Tağı oğlunun yaddaşından: “Bizim evimiz Sarıtorpaq məhəlləsində idi. Bu məhəllədə varlı-karlı insanların, kübarların imarətləri daha çox idi. Şəhər azad ediləndən üç gün sonra evimizə qayıtdıq. Şəhər xarabazar idi. Türk əsgərləri şəhərə daxil olanda hamımız onlara baş endirdik. Mən 1902-ci il zəlzələsini də görmüşdüm. Ermənilərin şəhərdə törətdikləri fəlakət zəlzələdən də betər idi. Evimizdən, qonşuların mülklərindən əsər-əlamət qalmamışdı. Yay olduğu üçün ətrafı iy, qoxu bürümüşdü. Əslində isə bir dənə də olsun bütöv cəsəd yox idi. İtlərin, siçovluların, tülkülərin paraladığı meyitlər dəhşətli görkəmə düşmüşdü. Şamaxıya qayıdan insanlar fəryad edə-edə ilk əvvəl məhəllədəki insan cəsədlərini, eləcə də, cəsədlərdən ayrı düşmüş bədən üzvlərini - qol, baş, qıç, əl-ayaqları toplamağa başladılar. Bir neçə gün içində yüzlərlə insan cəsədləri toplanıb dəfn edildi. Çoxsu da məscidinin həyəti və Şamaxının Qəriblər qəbrisitanlığında. Bundan əlavə, insan cəsədlərinin, külü məscidlərdə də basdırılırdı. Bu işlərin icrası zamanı türk əsgərləri də fəal iştirak edirdilər. Belə vaxtlarda bizim hansı hissləri keçirdiyimizi söyləmək o qədər də asan deyildi. Ürəyi gedən, ağlamaqdan göz yaşı quruyan, ah-fəryaddan səsi batan insanlar yüzlərlə idi. Demək olar ki, 1919-cu ilin qışına kimi şəhər hələ yaxşı təmizlənməmişdi. Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə didərgin düşmüş şamaxılılar yavaş-yavaş şəhərə qayıtmağa başladılar. Mən qonşumuz Ağamirzənin ailəsinin şəhərə qayıtmasının şahidi olmuşam. Bizdən iki tin, o biri tərəf “İmamlı”da yaşayırdılar. Ağamirzənin evi tam uçmuşdur. Bir oğlunu ermənilər öldürmüşdülər. Onun qırxa yaxın yaşı olardı. Anası Püstə nənə də sağ idi. Həyətə çatdılar. Ailə yerindəcə donmuşdu. Ana, Ağamirzə ilə yoldaşı Güllü və oğlanları Niyaz, Nuru evin uçmayan divarına söykənib ağlamağa başladılar. Ağamirzə arvadı Güllü ilə evin xarabalığına cumdular. Bir saata yaxın yanmış daş-torpağı ələk-vələk elədilər. Ən nəhayət, Ağamirzənin dəhşətli səsi hamımızı diksindirdi. O, atası İmamlı məscidinin mollası Məşədi Əsədin yanıb- kösəvə dönmüş cəsədini daşların arasında tapa bilmişdi. Ağamirzə cavan olduğu üçün atam onu güclə kənara çəkdi, anam Güllünü və uşaqları alaçığımıza gətirdi. 52 S.Ələsgərova, İ.Məmmədli. Şəhid türk zabiti məzan, “Vışka” qəzeti, 21.VI.2000. Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|