SeyfəDDĠn qəNĠyev

38 
 
Çox əfsus ki, böyük elm sahibi, 5-6 xarici dil bilən M.Əlizadə də 1918-ci il 
erməni  soyqırımının  qurbanı  olmuşdur.  Doğmalarının  dediyinə  görə,  60  yaşlı 
Məhəmmədtağı  Əlizadə  mülkündə  iki  saata  yaxın  -  son  gülləsinə  kimi 
vuruşmuşdur. 
Beləliklə,  erməni  quldurları  onu  vəhşicəsinə  qətlə  yetirmiş,  evini  talan 
etmişlər.  Axırda  onun  da  mülkünə  od  vurub,  yandırıblar.  Bununla  da  neçə-neçə 
qiymətli  əlyazmalar,  alimin  işıq  üzü  görməyən  əsərləri,  kitabxanası  bütövlükdə 
məhv edilmişdir. 
Haşiyə: Şamaxıda yaşadığı müddətdə Məhəmmədtağı Əlizadə Şamaxı yerli 
ziyalılarının  məsləhət  yeri  olmuşdur.  Elə  bir  tədbir,  elə  bir  yığıncaq  yox  imiş  ki, 
M.Əlizadə  orada  iştirak  etməsin.  A.Səhhətin  “1917-ci  ildə  “Açıq  söz”  qəzetində 
çap etdirdiyi bir məqaləsi bu baxımdan diqqətə layiqdir. Məqalədən məlum olur ki, 
Şamaxıda İcraiyyə Komitəsi təsis edilməsi barədə şəhərə teleqram gəlir. “Xəlayiqi 
bu məsələyə də aşina etmək üçün 3 gün cümə  məscidinin həyətində  mitinq təşkil 
edildi”.
41
 
Çox müzakirə və  mübahisədən sonra “səkkiz nəfər ruhani, 4 nəfər tacir, 
üç  nəfər  hökumət  məmuru,  iki  nəfər  dava  vəkilindən  ibarət  bir  komitə  intixab 
olundu”.  Komitənin  sədarətinə  birinci  padşahın  duma  vəkili  Məhəmmədtağı 
Əliyev cənabları intixab olundu”.
42
 
Düzdür, təşkilat sonra ləğv edildi, M.Əliyev işdən istefa verdi. Amma buna 
baxmayaraq,  belə  faktlar  bir  daha  təsdiq  edir  ki,  erməni  qırğınına  kimi  onun 
Şamaxıda böyük nüfuzu və hörməti olmuşdur. 
*** 
Bolşevikbayrağı altında bir araya gələn erməni - malakan birləşmələri 1918-
ci  ildə  Şamaxıda  bəşər  övladı  yaranandan  bəri  dinc  əhaliyə  qarşı  görülməyən, 
analoqu  olmayan  faciələr  törətmişlər.  “Quduzlaşmış  ermənilər  on  üç  məhəllə 
məscidini  və  məşhur  ocaq  sayılan  cümə  məscidini  də  yandırmışlar.  Bu  yırtıcılar 
1000  yaşı  olan  cümə  məscidində  Axund  Cəfərqulunun  saqqalını  bir-bir  yolub, 
sonra dişlərini kökündən çıxarıb əzabla öldürmüşlər”.
43
 
Çox  çəkmir  ki,  Şamaxı  soyqırımı  burada  törədilən  vəhşiliklərin  sorağı  hər 
tərəfə  yayılmağa  başladı.  Bu  ara  İsmayılxan  Ziyadxanovun  dəstəsi  şamaxılıların 
köməyinə gəlirlər. “Gəncə atlılarının sorağını eşidən erməni - malakan birləşmələri 
qorxularından  Şamaxını  tərk  edirlər.  Yağı  düşmən  Qozluçayda  qərar  tutur. 
Ermənilərin şəhəri tərk etdiyini eşidən yaxın kənd, meşə, dağ və dərələrdə gizlənən 
əhali  şəhərə  qayıdır.  Onlar  gördüklərinə  inana  bilmirlər.  Küçə,  yol  və  həyətlərdə 
olan  insan  cəsədləri  -  kəsilmiş  başlar,  qol-qıçlar,  əl-ayaqlar,  parça-parça  edilmiş 
uşaq  -  körpə  meyitləri  onları  heyrətə  salır,  dəhşətə  gətirir.  Doğmalarının, 
                                                           
41
 A.Səhhət. “Əsərləri” Bakı, - 1974 II səh.63.  
42
 Yenə orada səh. 64. 
43
 H.Hacıyev. Ermənilərin dəhşətli vəhşiliyinə əyani sübut “Azərbaycan” qəzeti 31.III.2000. 
 

---

39 
 
balalarının faciə və müsibətlərinin şahidi olan qadınların bir çoxunun başına hava 
gəlir, dəli olurlar. Müsibət  müsibətə qarışır. Ev-eşiklər külə dönübmüş. Bir sözlə, 
şəhər böyük bir tonqalın külünü xatırladırmış. 
Erməni  cəlladları  tez  cinayətkar  S.Şaumyana  “Gəncə  atlıları”  haqqında 
məlumat çatdırırlar. Cəllad Şaumyanın əlinə yenidən fürsət düşür. Odur ki, hamısı 
millətçi  ermənilərdən  təşkil  olunmuş  böyük  bir  ordunu  “əksinqilab  qüvvəni”  - 
İsmayılxan  Ziyadxanovu  məhv  etmək  üçün  Şamaxıya  göndərir. Bu  xəbəri  eşidən 
İsmayılxan  geri çəkilir. Ermənilərin  yenidən  soyqırımı törədəcəyi  xəbərini eşidən 
sakinlər yenidən Şamaxını tərk etdilər. 
İkinci  dəfə  boz  ayın  sazağında,  öz  ev  -  eşiklərindən  ayağıyalın-başıaçıq, 
aclıq-səfalət  içində  çöllərə  düşən  insanların  çoxu  yollarda  ölür,  sağalmaz 
xəstəliklərə tutulur və yaxud taqətsiz halda yollarda qalır, qurd-quşa yem olurlar. 
“Şirvanlı  mülkədar  İsmayıl  xan  Ziyadxanovun  başçılıq  etdiyi  əksinqilabı 
qüvvələri  təmizləmək”  bəhanəsi  ilə  erməni  daşnakları  bolşevik  bayrağı  altında 
Şamaxıda daha dəhşətli soyqırım aktı törədirlər. Bu barədə mənbələrdə oxuyuruq: 
“Mən Şamaxıdan çıxıb Göylərə kəndinə gəldim. Lakin “xan dəstəsi” (İsmayıl bəy 
Ziyadxanov - S.Q.) Şamaxıya gələndən sonra, 28 mart 1918-ci ildə mən Şamaxıya 
qayıtdım.  Ermənilər  Qozluçay  kəndinə  yığılmışdılar.  İsmayılxan,  malakanlara 
müraciət etdi ki, erməniləri ona versinlər ya da kənddən çıxarsınlar. Malakanlar iki 
gün möhlət istədilər. İki gündən sonra malakanlar xəbər göndərdilər ki, erməniləri 
verməyəcəklər.  İsmayılxan  Qozluya  yaxınlaşanda,  atışma  başlandı.  Malakan  və 
erməni birləşmələrinin sayca çox olmasını görən İsmayılxan Şamaxıya qayıdır və 
səhəri gün şəhəri tərk edir. Müsəlman dəstəsinin getməsindən üç saat sonra mən də 
Şamaxını  tərk etdim. Ermənilərin  müsəlmanlara  qarşı etdikləri hərəkətlər,  mənim 
fikrimcə,  milli  xarakter  daşıyırdı.  Onlar,  guya,  bolşeviklərə  qarşı  çıxan 
azərbaycanlılara  qarşı  mübarizə  aparırdılar.  Əslində  isə  bu  şüar  altında  minlərlə 
müsəlman  -  uşaq,  qadın,  qoca  və  daha  kimləri  qılıncdan  keçirdilər.  Bu  amansız 
soyqırımının  başında  Stepan  Lalayev  dururdu.  Təşkilatçılıq  işlərinə  isə  Mixail 
Arzumanov,  qəza  rəisinin  köməkçisi  Qaroğlanov,  poçt-teleqraf  kontorunun  rəisi 
Gülbəndov  və  familiyalarını  bilmədiyim  qeyri-ermənilər  başçılıq  edirdi.  Birinci 
qaçqın zamanı mənə 400 min manat məbləğində, ziyan dəymişdir”.
44
 
*** 
Bolşevik  bayrağı  altında  üçüncü  dəfə  Şamaxıya  daxil  olan  erməni 
yaraqlıları  şəhəri  yenidən  ələk-vələk  elədilər.  Şəhərdə  az-çox  salamat  qalmış 
tikililər yenidən oda qalandı. Şəhərin yaxınlığında olan qəbristanlıqlar təhqir edildi. 
Bolşevik ordusu Ağsu-Göyçay tərəfə istiqamət aldı. “Şamaxı şəhərini və onun ətraf 
kəndlərini  viran  qoyan,  müsəlman  əhalisinin  ucdantutma  qıran  vəhşi  daşnaklar 
Gəncə istiqamətində irəliləməyə başladılar. Erməni silahlı qüvvələri, əgər, Bakıdan 
                                                           
44
 ARDA. fon. 1061, iş 105, vər. 17-20. 

---