SeyfəDDĠn qəNĠyev

34 
 
hamısı kəndlərə dağılışıb gediblər. Bu ərəfədə isə Milli Komitədə olan şamaxılı  – 
ermənilər  qarnizonun  silah  anbarını  qarət  etmişlər.  Bunu  mən  və  qarnizon 
komissarı  Qocamanbəyov  da  bildik.  Onların  qabağını  almaq  məqsədilə  biz 
Komitəyə  gəldik. Bu vaxt ermənilər artıq şəhərdə  atəş açmağa  başlamışdılar. Biz 
elə,  bunu  komitədə  də  eşitdik  ki,  erməni  -  bolşevik  silahları  Çuxuryurd 
istiqamətindən şəhərə basqın edəcəklər. Komitədə bizə sərəncam verildi ki, şəhərin 
müdafiəsi lazımdır. Axşam saat 8-9 radələrində mən öz dəstəm və əlavə olaraq 100 
nəfər  şamaxılı  Çuxuryurd  istiqamətində  müdafiədə  durduq.  Səhərə  qədər  Şamaxı 
atəşə tutuldu. Heç bir itki olmadığından, mən məruzə üçün Milli Komitəyə gəldim. 
Bir  saat  keçməmiş  Meysəri  istiqamətindən  və  Mədrəsə  tərəfdən  ermənilər 
Şamaxıya  hücum  çəkdilər.  Mən  dəstənin  yanına  tələsdim.  Mən  onlara  dedim  ki, 
mənim  əmrim  olmadan  atəş  açmasınlar.  Meysəri  istiqamətindən  bir  dəstə  silahlı 
adam,  şəhərə  tərəf  gəlirdi.  Şərq  istiqamətindən  də  silahlı  adamlar  görünməyə 
başladılar.  Mən  dəstəmə  əmr  etdim  ki,  döyüşə  hazır  olsunlar.  Mən  təcrübəmdən 
bilirdim ki, əgər, top atsalar, şəhərdə yanğın baş verə bilər. Elə bu vaxt ermənilər 
Mədrəsə istiqamətindən toplardan atəş açmağa başladılar. 
Həmin  gün  ermənilər  Şamaxıya  girə  bilmədilər.  Şamaxılılar  müdafiə 
mövqeyini yaxşı seçmişdilər. Döyüş 4 saat davam etdi. Ermənilər müdafiəni yara 
bilmədiklərini  hiss  edib,  Mədrəsə  tərəfə  çəkildilər.  Mən  də  atəşi  dayandırdım  və 
dəstəmə bildirdim ki, ermənilər təslim olacaqlar və silahları təhvil verəcəklər. Bir 
saatdan sonra ermənilərlə bizim aramızda danışıqlar başlandı. Ermənilər tərəfindən 
nümayəndələr  -  erməni  yepiskopu  Baqrat,  Şamaxı  poçt  teleqraf  kontorunun  rəisi 
Gülbəndyan  və  qeyriləri.  Malakanlardan  isə,  Cabanı  kənd  sakini  Karabanov  idi. 
Danışıqda,  “heç  bir  şey  pis  olmayacaq,  yenə  münasibətlərimiz    yaxşı    olacaq”  
dedilər.  Lakin  səhəri  gün,  ertədən  Şamaxı  erməniləri  tərəfindən  mühasirəyə 
alınmışdı. Bütün gün ərzində şəhər atəşlə tutuldu. Onlar evlərə soxulur, qarət edir, 
insanları öldürür, bəzilərini əsir alırdı. Mən də bir qarabağlı erməni tərəfindən əsir 
götürüldüm.  Məndən  başqa  20  nəfəri    də  əsir  götürmüşdülər.  Mənim  evimi  talan 
etdilər.  Qiymətli    şeylərimi    götürdülər.  Mənim  mənzilimdən  şaşki  (partlayıcı 
maddə) tapdılar. Mən Qarabağ ermənisinə dedim ki, mən zabit kimi, qanuna  görə  
şaşki saxlamalıyam. O isə, cavabında “bundan sonra şaşki yalnız bizə lazımdır”,  - 
dedi. Məni, yalnız, nəğd on iki min pul, bütün qohumlarımın qızılları və qiymətli 
ev  əşyalarını  verəndən  sonra  buraxdılar.  Gecəykən  mən  Şamaxıdan  çıxdım.  Bir 
neçə  vaxtdan  sonra  20  nəfərlik  süvarinin  başında  Ziyadxanov  Şamaxıya  gəldi. 
Deyə  bilmərəm,  onlar,  nə  qədər  Şamaxıda  qaldılar.  Bolşevik  -  malakan  dəstələri 
gedəndən sonra Seyid Axundzadə Şamaxıya gəldi. 23 nəfərlik dəstəsi olan Seyidə 
təklif  olundu  ki,  qalıb  Şamaxıda  yaşasın.  O,  isə  belə  bir  təklif  verdi  ki,  əgər, 
düşmən  bizdən  çox  olarsa,  biz  şəhəri  tərk  edək.  Mən  qəti  surətdə  dedim  ki,  mən 
Şamaxının  tərk  etməyəcəyəm,  onu  müdafiə  edəcəyəm.  Mənim  sözlərim  Seyid 
Axundzadəyə  təsir  etdi.  Mənim  ətrafıma  qonşularım  da  toplaşdı.  Bütün  şəhəri 

---

35 
 
gəzdik  və  şəhərdə  qalanlara  tapşırdıq  ki,  heç  kəs  şəhərdən  çıxmasın.  Ertəsi  gün 
eşitdim ki, Şamaxıdan getmiş əhali şəhərə qayıdıb. 
İki  saatdan  sonra  bolşevik-malakan  dəstəsi  Şamaxını  tutdu.  Ermənilər 
Göyçaydan geri qayıdıbmış”.
38
 
Kapitan Əlyarbəyov 
 
Sonralar  general-mayor  olan  T.Əlyarbəyovun  xidmətləri  təkcə  bununla 
bitməmişdir. 
O,  1918-ci  ilin  avqust  ayında  Azərbaycan  Demokratik 
Cümhuriyyətinin  məsləhəti  ilə  əvvəl  Hacıqabulda,  sonra  Quba  qəzasının  Qusar 
şəhərində  yerləşən  2-ci  polk  komandirinin  köməkçisi  təyin  edilmişdir.  Hökumət 
1919 - cu ildə ona daha böyük etimad göstərmiş və onu Bakı Hərbi İdarəsində rəis 
vəzifəsinə irəli çəkmişdir. 
I və II Dünya müharibələrinin iştirakçısı T.A.Əlyarbəyov 1956-cı ildə Bakı 
şəhərində vəfat etmişdir.
39
 
*** 
1902-ci  il  zəlzələsindən  keçən  15  il  müddətində  Şamaxı  necə  deyərlər,  təzədən 
tikilmiş, varlı-karlı adamlar  -  Veyisovlar, Salamovlar, Hacı Xeyrulla, Vahab bəy, 
tacirlər  Hacı  Musa,  Əbdülhüseyn  Əlizadə,  Hacı  Nağı,  Axund  Mirzə  Nəcəf, 
Kərbəlayi Yusif, Şahlar bəy Şıxəlıbəyov, Rüstəm bəy Məmmədov, Şeyx Əli ağa və 
b.  dağılmış  ata-baba  mülklərini  yenidən  qurmuş,  daha  möhtəşəm  imarətlər 
ucaltmışlar. Şəhərin 13 məhəlləsində məscidlər, hamamlar, bazarlar, karvansaralar 
bərpa  olunmuş,  poçt,  məktəb,  onlarla  mağazalar  yenidən  tikilmişdir.  Şəhər 
abadlaşmış, bağ-bağatlar salınmışdır. Erməni daşnakları 1918-ci ildə bu tikililərin 
demək olar ki, hamısını yerlə yeksan etmiş, həmin abidələrdən bircəsi də salamat 
qalmamışdır. Təkcə 1000 ildən artıq yaşı olan, yandırılmış Şamaxı Cümə məscidi 
nisbətən salamat qala bilmişdir. 
Mənbələrdən:  “Yoxlama  zamanı  müəyyən 
edilmişdir ki, məscidlər, evlər, mağazalar və digər 
tikililər  hansı  maye  vasitəsilə  divarlara  çəkilib, 
sonra  isə  odlamaqla  yandırılmışdır.  Bir  neçə 
məscidin 
xarabalıqlarını, 
habelə 
insan 
sümüklərinin  45  ədəd  fotoşəklini  çəkmişdilər. 
Maddi ziyanın hesablanması mümkün deyildir.
40
 
Haşiyə:  O  dövrdə  dağıdılan  məscidlərdən 
biri 
də 
XVIII 
əsr 
yadigarı 
“İmamlı 
məhəlləsi”ndəki  məscid  olmuşdur.  Mənbələrdə 
                                                           
38
 ARDA. fon. 1061, iş 1, siy. 105. vər. 100-101. 
39
 Azərbaycanda   iki   Dünya   müharibəsinin   iştirakçısı   general   ancaq T.Əliyarbəyov olmuşdur.  - 
S.Q. 
40
 İ.Mirzəyev. “Bəli soyqırım olub”, “Xalq qəzeti”, 10.III.2002. 

---