SeyfəDDĠn qəNĠyev

32 
 
Hərbi  məktəbi  qurtarandan  sonra  Azad  bəy  Peterburq  və  Moskva 
şəhərlərində qulluq edir. O, 1905-1907-ci illərdə Rus-Yapon müharibəsində iştirak 
etmişdir. Müharibədə göstərdiyi  igidliklərinə  görə bir neçə orden və meddallarla 
təltif  olunmuşdur.  Müharibənin  sonuna  yaxın  sağ  qıçından  yaralanmışdır.  Bir 
müddət  Moskvada  xəstəxanada  müalicə  olunmuşdur.  Sonra  polkovnik  rütbəsində 
Azərbaycana  -  Şamaxıya  qayıdır.  Bir  müddət  burada  əvvəl  məhkəmədə,  sonra 
çinovnik köməkçisi, qarnizon komissarı daha sonra Şamaxı qəza rəisi işləmişdir. 
II  Haşiyə:  Azad  bəy  birinci  dəfə  Ruqiyyə  adlı  bir  qadınla  evlənir.  Onların 
yeganə qızı gənc yaşlarında vəfat edir. Bundan sonra onların 
uşaqları olmur. Ona görə də Azad bəy həmkəndlisi Bəymirzə 
adlı  bir  oğlanı  oğulluğa  götürür.  Bəymirzə  igid,  qoçaq  bir 
şəxs olmuşdur. 1918-ci ildə ermənilərlə vuruşda böyük hünər 
göstərmişdir.  1919-cu  ildə  tərəkəmələrlə  olan  savaşda 
yaralanmış, bir neçə gündən sonra ölmüşdür. 
Azad  bəy  ikinci  dəfə  Məhəmməd  bəyin  qızı  Gülarə 
xanımla ailə qurmuşdur. Həmin qadından Azad bəyin 1912-
ci ildə bir oğlu olmuş və adını Seyfullah qoymuşdur. Qeyrət, 
hünər simvolu olan Azad bəy 1920-ci ilin fevral ayında Şamaxıda vəfat etmişdir. 
Məzarı Laləzar qəbristanlığındadır. 
III Haşiyə: Seyfullah bəy Azad bəy oğlu Şamaxıda orta məktəbi bitirmişdir. 
O,  1930-cu  ildə  Azərbaycan  Neft  və  Kimya  İnstitutunun  memarlıq  fakültəsinə 
daxil olmuşdur. Seyfullah bəy 1941-ci ildə müharibəyə getmişdir. O, 1943-cü ildə 
ağır yaralanıb, Şamaxıya qayıtmışdır. Sonra ailəsi ilə birlikdə Bakıya  köçmüşdür. 
Bakıda  Azərdövlətlayihə  institutunda  memar  işləmişdir.  Müharibədə  başından 
aldığı  ağır  yara  zaman  keçdikcə  ona  rahatlıq  vermir  və  o,  1952-ci  ildə  cavan 
yaşında  dünyasını  dəyişir.  Bakı  şəhərində  dəfn  olunur.  Seyfullah  bəyin  iki  oğlu 
vardır.  Böyük  oğlu-babasının  adını  yaşadan  Azad  inşaatçı,  kiçik  oğlu  Nicat  isə 
rəssamdır. 
*** 
Şamaxı  soyqırımının  şahidi  olan  Ayaz  bəy  Qocamanbəyovla  birlikdə 
könüllülər dəstəsində yağı düşmənə qarşı vuruşub, əhaliyə yardım edənlərdən biri 
də 25 yaşlı Tərlan bəy Abdulla oğlu Əlyarbəyov olmuşdur. 
Haşiyə: Tərlan bəy Əlyarbəyov 1893-cü ildə Şamaxı şəhərində doğulmuş və 
burada təhsilini başa vurandan sonra 3-cü Qafqaz atıcı polkuna könüllü kimi daxil 
olmuşdur.  1911-ci  ildə  isə,  Tiflis  şəhərinə  Mixaylovski  piyada  hərbi  məktəbə 
göndərmişdir.  Məktəbi  1914-cü  ildə  bitirmişdir.  1914-cü  ilin  avqust  ayının  1-də 
205-ci  Şamaxı  piyada  polku  ilə  alman  cəbhəsinə  qarşı  əməliyyatda  iştirak  etmiş, 
müharibədə  4 dəfə  yaralanmışdır. O, döyüşdəki rəşadətinə görə  Georgi ordeninin 
bütün  dərəcələri  ilə  təltif  olunmuşdur.  Aldığı  yara  ağır  olduğundan  Bakıya 
göndərilmişdir.  Burada  hərbi  idarədə  işləmişdir.  O,  1918-ci  ilin  mart  ayında  çar 

---

33 
 
ordusunun  hərbi  tərxisi  əsasında  işdən  azad  olunmuşdur.  Qarışıqlıqlar  başladığı 
üçün Şamaxıya gəlmiş və burada könüllülər dəstəsinə qoşulmuşdur.  
Erməni-daşnaklarına  qarşı  müqavimət  göstərən  dəstələrin  (milis  dəstəsinə) 
birinə Tərlan bəy başçılıq etmişdi. O, kiçik bir dəstə ilə erməni 
millətpərəstlərinə  xeyli  itki  də  vermişdir.  Düşmən  tərəfi  güclü 
olduğu  üçün  onların  dəstəsi  geri  çəkilmiş  və  Şamaxının  ətraf 
kəndlərində  daldalanmışdır.  Ta  türk  ordusu  köməyə  gələnə 
kimi.  Şamaxı  ermənilərdən  təmizlənənə  kimi  türk  ordusunda 
vuruşmuşdur. 
Məlumdur  ki,  1918-ci  ilin  iyun  ayında  Azərbaycan 
Demokratik Cümhuriyyətinin göstərişi ilə erməni daşnaklarının 
cinayətinin  üstünü  açmaqdan  ötrü  Ələkbər  bəy  Xasməmmədovun  rəhbərliyi  ilə 
Fövqəladə  İstintaq  Komissiyası  yaradılmışdır.  Artıq  bu  zaman  T.Əlyarbəyov 
Müsavat  hökumətində  qulluq  edirdi.  Şamaxı  soyqırımında  təşkilatçı  olan 
S.Lalayevin, eləcə də onun dostları Arşak Gülbəndovun, Mixayil Arzumanov kimi 
yüzlərlə erməni cəlladlarının cinayətkar əməllərinin açılmasında T.Əlyarbəyov da 
yaxından iştirak etmişdir. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının protokollarında zabit 
Arşak Gülbəndov, Armeniak Yakoviç Martirosyan və Abram Xaqanov kimi insan 
qatilləri,  neçə-neçə  cinayətlər  törədən  daşnaklar  25  yaşlı  Tərlan  Əlyarbəyovun 
ifadəsi ilə ittiham olunmuşdur.
37
 
 
Dindirilmə protokolu. 
 
1918-ci  il  10  noyabr  şamaxılı  Tərlan  bəy  Əliyarbəyov,    27  yaşlı,  Şamaxı 
qəza rəisinin baş köməkçisi, müsəlman. 
Mən, Şamaxıda Əlahəddə Komissar və qarnizon rəisi vəzifələrdə işləmişəm. 
Quberniya  komissarının  sərəncamına  əsasən,  mən,  200  milis  toplamalı  və  olmuş 
hadisələrin  nəticəsini  bərpa  etməli,  həmçinin  qayda-qanun  yaratmalı  idim.  Yüz 
nəfərə  yaxın  milis  toplayıb  Şamaxıdan  Ağsu  istiqamətinə  getdik.  Bilirdim  ki, 
quldurlar Şamaxı - Kürdəmir yolu ilə gediblər. Keçdiyimiz kəndlər artıq ermənilər 
tərəfindən  talan  edilmiş,  əhali  isə  öldürülmüşdür.  Mən  öz  milis  dəstəmlə  Ağsuda 
qalmalı oldum. Burada əhali tərəfindən şikayətləri qəbul edirdim. Dəqiq yadımda 
deyil,  12,  ya  da  13  martda  mən  Şamaxı  Milli  komitəsindən  məlumat  aldım  ki, 
erməni - bolşevik silahlı dəstələri Şamaxıya hücum ediblər. Mən öz dəstəmlə o saat 
Şamaxıya qayıtmalı oldum. Komitədə öyrəndim ki, erməni  - bolşevik dəstələrinin 
yanına gedən, azərbaycanlı nümayəndələrinə deyilib ki, şəhərdə olan bütün silahlar 
qarnizona  təhvil  verilməlidir.  Guya,  Şamaxıda  daha  quldur-zad  yoxdur.  Onlar 
                                                           
  Generalın  bu  dövrdəki  fəaliyyəti  məlum  səbəblərə  görə  onun  rəsmi  tərcümeyi-halına  düşməmişdir. 
Amma bəllidir ki, o, 1918-ci ilin mayından Müsavat ordusunda çalışmışdır. 
37
 Dilqəm. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı. “Elin sözü” qəzeyi, aprel 2001. 

---