SeyfəDDĠn qəNĠyev
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 yaranırdı. Gecə müsəlmanlar təslim olmaları barədə qalib ermənilərin nümayəndə göndərirdilər. Lakin atəş dayandırılmırdı. “Piran-Şirvan”ın ən varlı müsəlmanlar yaşayan hissələri yanırdı. Səhərisi gün ermənilər və malakanlar müsəlmanların bütün silahlarını alırlar. Buna baxmayaraq, müsəlmanların öldürülməsi və qarət edilməsi dayandırmır, kişilər, qadınlar və uşaqları məhv edir və ya onları ölüm və evlərini yandırmaqla hədələyərək pullarını əllərindən alırlarmış. Küçələrdə döşləri kəsilmiş, doğranmış qadınların meyitləri atılıb qalmışdı. Talan edilmiş əmlak araba və furqonlarla erməni və malakan kəndlərinə göndərilmişdi” 28 . Haşiyə: sənədlərdən, xatirələrindən bəlli olur ki, ermənilər istər şəhərin, istərsə də Şamaxının qeyrət çəkən oğulları, yurd-torpaq qədri bilən övladları silaha sarılmışdır. Vahab bəy Rəhim bəy oğlu, Hüseyn bəy Hacı Əli oğlu, şəhər qlavası Teymur bəy Xudaverdiyev, qəza rəisi Azad bəy Qocamanbəyov, Dumanın deputatı Məmmədtağı Əlizadə, uyezd rəisi Əbdülxaliq Əfəndi, Məşədi Əskər Hacı Nuru oğlu, Məmmədtağı Hacı Ağacəfər oğlu, Məmmədsadıq Hacı Ağacəfər oğlu, Qara Nuru, Udulu Üşüdü İbad, Hacı Heydər Hacı Yusif oğlu, Müfti Mustafa Əfəndi, Tərlanbəy Əliyarbəyov, Alxan bəy Əyyubbəyov, Asif bəy Şıxalıbəyov, Sadıq bəy Ağalarbəy oğlu, Talışxan və Qardaşxan qardaşları, Haqqi Veyisov, Şeyxəli Həkimzadə, Kəlbəlayı Yusif, Şıxəlıbəyov, tacir Məşədi Ağa, Məşədi Abılı, Mehdi bəy Hacı Osman oğlu və başqaları erməni cəlladlarına qarşı müqavimət göstərmiş və ya öz var-dövlətləri ilə könüllülərə yardım (silah, sursat, at və s. ilə) etmişlər. Haşiyə: “Erməni zabiti Atarbekovun Mədrəsədə təşkil etmiş çoxsaylı silahlı birləşməsi ilə türk zabiti Osman Əfəndinin (O, I Dünya müharibədinsə, türk-rus cəbhəsində yaralanmış və Şamaxıda məskunlaşmış, qırğın zamanı könüllülərlə silaha sarılmışdır – müəlliflər) yaratdığı azsaylı dəstənin Zoğalavay çayı vadisində apardığı uğurlu əməliyyatları diqqətəlayiqdir. Erməni zabiti Atarbekovun çoxsaylı dəstəsi müsəlmanlara qarşı hərəkət edib yaxınlaşanda o, qürurla: «Откройте огонь по приказу Атарбекова», - deyib komanda verdikdə nizami qaydada gələn bölük yarımsərxoş vəziyyətdə hücuma keçən əsgərlərinin çoxu Osman Əfəndinin dəstəsində olan mahir atıcılar Məhəmməd Tağı, Udulu Üşüdü İbad, Məhəmməd Sadiq, Talışxan və Qardaşxan qardaşlarının sərrast atəşləri nəticəsində böyük itki və tələfat verməyə məcbur olmuşlar”. Şəhəri dalbadal top atəşinə tutduqlarından həm evlər dağılır, həm də yanğınlar baş verirdi, insanlar tələf olurdular. Məsləhət- məşvərət üçün polkovnik Azad bəy Qocamanbəyovun yanına yığışan Şamaxının üləmaları - Şeyx Hacı Axund, Müfti Mustafa Əfəndi, pristav Vahab bəy Rəhimbəyov, Məhəmməd Tağını çağırtdırıb ona “Hacıoğlu, top Şamaxının kələyini kəsir. Səni də yaxşı tanıyıram, tüfəngini də, - demişdir. (Belçika istehsalı olan tüfəngi Məhəmməd Tağıya 1913-cü ildə toyunda o vaxt kapitan rütbəsində olan Azad bəy bağışlamışdı). Topçunu vurmaq tapşırığını alan Məhəmməd Tağı Zoğalavayçayı keçmiş, qalın ağacların, sonra isə kolların arası ilə sürünə-sürünə 28 ARDA. F. 1061, iş 1, 56. 25 müəyyən etdiyi məsafədən əvvəl Topçunu, sonra isə onun köməkçisini vurub, topu susdurmuşdu”. 29 Şəhərin varlılara məxsus ən yaxşı evləri yandırılmış və məhv edilmişdi. Şəhər varlılarından Şıxıyev, Həsənbəyov, Cəbrayılov, Müftin, Hüseynbəyov, Əlimirzəyev, Əfəndiyev, Babayev, Məhərrəmov, Veyisov, Böyükbəy Hüseynov, Hacı Vahab Ələkbərov, Hacı İsrafil Məmmədov Mir İbrahim Qasımov, Zəkəriyyə Əfəndi, Əbdürrəhim Ağa Ağalarov, Teymur Abutalıb bəy oğlu Fəttahbəyov və başqalarının bənzərsiz Şərq üslubunda tikilmiş malikanələri odlara qalanmışdı: “Ermənilər yanan evlərdən çıxmağa cəhd edən qadınları, uşaqları və qocaları güllələyirdilər. Onlar şəhərin küçələrində qarşılarına çıxan bütün azərbaycanlıları öldürmüş, həm də əllərinə keçənlərə dəhşətli və ağlasığmaz işgəncələr vermişlər. Bütün qiymətli şeyləri qarət etmişlər. Gizlədilmiş pul və qızılların yerini müsəlman əhalidən zorla, işgəncə verməklə tələb etmişlər. İstəklərini əldə etdikdən sonra onların sahiblərinə rəhm etmədən öldürmüşlər. Küçələrdə döşləri kəsilərək əzabla öldürülmüş, qarnı yırtılmış, bağırsaqları tökülmüş, ən müdhiş təhqirlərə məruz qalmış qadın meyitləri qalaqlanmışdır. Quldurlar hətta uşaqlara belə rəhm etməmiş, onların başına mıx vurmuş və diri-diri torpağa basdırmışlar”. 30 Xatirələrdən: “Mən onda uşaq idim. On yaşım olardı. Biz evimizin zirzəmisində gizləndik. Gözlərimlə gördüm ki, adamları güllələyir, sonra küçəyə yığır, üstlərinə xalça-palaz atıb yandırırlar. Hətta körpə uşaqları diri-diri həmin odun içinə atırdılar. Qonşumuz Molla Mirzəgili ailəliklə yandırdılar. Beş gün zirzəmidə qaldıq. Bir gecə fürsət tapıb şəhərdən çıxdıq. Yolda qardaşım da öldü. (Məşədi Sadıq Əli oğlu) Umud İsrafilov: “Anam 1918-ci il qırğınından çox danışırdı. Gördüyü dəhşətləri, faciələri elə danışırdı ki, adamın əli yerdən üzülürdü. Erməni cəlladlarından on nəfəri uşaqlı qadınları bir yerə yığır, gözlərinin qabağında körpələrini öldürür, balaca uşaqların cəsədini nizəyə taxırlar. Analardan bir neçəsinin ürəyi gedir. Onları o saat qətlə yetirir, körpələri nizə ilə anaların köksünə tikirlər. O biri qadınları da eləcə. Bundan əlavə, yazıq Molla Musanı meydana gətirirlər? İxtiyar yaşlı kişiyə əmr edirlər ki, “Qur`an”ı cırıb vərəqlərini yerə töküb tapdasın. Kişi deyilən təklifi eşidib - sizi “Qur`an”a tapşırıram deyib, müqəddəs kitabı sinəsinə sıxdı. Molla Musanı nizənin ucu ilə deşik-deşik edirlər. Yazığın fəryadı ərsə qalxır. Bir azdan o, yerə yıxılıb bayıldı. Kafirlər kilsiyə od vurublar. Kişi cızhacızla yandı”. 31 * * * 29 B.İsmayıllı. “Yeni Azerbaycan” qəzeti, 31 mart, 2000. 30 ARDA. fon. 1061. iş 1, vər. 56. 31 Xatirə şəxsi arxivimizdədir. – S.Q. Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|