SeyfəDDĠn qəNĠyev

22 
 
məlumatda  yazır:  “1918-ci  ilin  mart  ayında  şəhər  başçısı  Teymur  bəy 
Xudaverdiyevdən  və  müsəlman  milli  komitəsindən  məlumat  almışdır  ki,  Bakıdan 
Kürdəmir istiqamətində ordudan tərxis olunmuş 400 nəfər erməni Şamaxıya gəlir. 
Bakı  müsəlman  milli  komitəsi  xahiş  edib  ki,  onları  qara  fikirlərindən 
çəkindirsinlər.  Müsəlman  milli  komitəsi  Ağsu  şəhərinə  nümayəndələr  göndərdi, 
lakin  səhərisi  gün  Şamaxıda  eşitdik  ki,  həmin  dəstə  bölünüb  ayrı-ayrı  kəndlərə 
hücum  ediblər.  Bicov  və  Ləngəbiz  kəndlərini  tamamilə  yandırılıb.  Bunu  eşidən 
yaxın kəndlərdən müsəlman zərərçəkənlərinə köməyə gediblər. Ermənilərlə atışma 
Bico dağlarında başlayıb. Ermənilər və müsəlmanlar tərəfindən adamlar öldürülüb. 
Hirslənmiş ermənilər bu barədə Bakı erməni komitəsinə məlumat çatdırıblar. Qısa 
müddətdən sonra Şamaxıya 3 minə qədər erməni gətirildi. Bundan xəbər tutan yerli 
müsəlman  İcraiyyə  Komitəsi,  Şamaxı  uyezdinin  rəisi  Hacımalıbəyov  və  uyezd 
qazisi  Abdulxalıq  Əfəndi  Əfəndiyev  erməni  yepiskopunun  yanına  göndərildi  ki, 
yaraqlıları  geri  qaytarsın.  Lakin  erməni  yepiskopunun  cavabı  qəti  oldu:  “Biz 
gəlmişik ki, bütün müsəlmanları qılıncdan keçirək”. Nümayəndələr belə bir xəbəri 
eşidib  kor-peşiman  Şamaxıya  qayıtdılar.  Lakin  o  biri  gün  erməni  yepiskopu 
müsəlman  komitəsinə  gəlib  dedi  ki,  dəstə  ilə  danışıb,  heç  bir  müsəlmana  zərər 
dəyməyəcək.  Bunu  deyən  yepiskop  Mədrəsə  kəndinə  getdi.  Səhəri  gün,  yəni, 
martın 18-də saat 6-da ermənilər Şamaxı şəhərini mühasirəyə alıb atəşə başladılar. 
Günortaya yaxın şəhərini mühasirəyə alıb atəşə başladılar. Günortaya yaxın şəhərin 
ən yaxşı məhəllələri yandırılıb külə döndərildi. Həmin axşam müsəlmanlar təslim 
oldular və tərksilah edildilər. Şəhərdə qarət və talan başladı. Zorakılıq və vəhşilik 
şamaxılıları qaçmağa məcbur etdi. Mən də qaçdım”.
25
 
İstefada olan polkovnik Pərviz Əlyarbəyovun dediklərindən: “Atam Tərlan 
bəy 1918-ci il qırğınının şahidlərindəndir. O, həmin hadisədən danışanda nə qədər 
özünü ələ almağa çalışsa da, göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. 
Həmişə  də  deyərdi  ki,  mən,  Məmmədtağı  Əlizadə,  Teymur  bəy 
Xudaverdiyev,  Abdulxalıq  Əfəndi,  Siracəddin  Əfəndi,  Cavad  bəy,  azad  bəy 
tərəfdaşlarımızı inandıra bilmədik ki, ermənilər bizi aldadır, başımızın altına yastıq 
qoyurlar.  Onlar  mütləq  1905-1907-ci  ilin  hayıfını  çıxaracaqlar.  Biz  Lalayevlə 
evində  görüşdük.  O,  “biz  qonşuyuq,  dostuq,  bir  şəhərin  sakinləriyik”,  -  deməklə 
hamımızı aldatsa da, fırıldağı, yalanı, bicliyi gözlərindən açıqca hiss olunurdu. 
Bir neçə könüllü dəstəsi düzəltmişdik. Həmin dəstədə olanlar hamısı cəsur 
insanlar idi.  Çoxu Şamaxının özündən təşkil olunsa  da, dəstələrimizə  Əngəxaran, 
Quşçu,  Xınıslı,  Təklə,  Boyat,  Azadbəyli,  Udulu  və  s.  kəndlərdən  də  gələn 
könüllülər  çox  idi.  Erməni  keşişinin,  Lalayevin  mart  ayının  15-16-da  verdikləri 
vədə inananlarımız çox oldu. Ən pisi o oldu ki, könüllülərin də inamı artmışdı bu 
söylənilənlərə. Və bir çoxu dəstələri tərk edib evlərinə getdilər. Mart ayının 18-də 
Mədrəsədən və Lalayevin məhəlləsindən şəhərə atılan toplar qırğının başlanmasını 
                                                           
25
 Az.RMDA F. 1061, q 3. vər. 19. 

---

23 
 
elan etdi. Bir neçə saatın içində şəhər od-alova büründü. Ah-fəryad, qışqırıq, haray, 
bağırtı şəhəri başına götürülmüşdü”. 
Haşiyə:  vaxtilə  Şamaxının  iyirmi  altı  məhəlləsi  (bəzi  mənbələrdə  32 
məhəllə)  olmuşdur.  Bu  məhlələrin  bir  neçəsində  qeyri-müsəlmanlar  yaşayırdılar. 
Özü  də  erməni,  gürcü  və  cühudlar  şəhərin 
yuxarı 
hissəsində 
məskunlaşmışdılar. 
Maraqlıdır ki,  XIX  əsrdə  şəhərdə  yaradılan bir 
çox  idarələr  –  polis  idarəsi,  məhkəmə,  poçt-
teleqraf,  aptek,  rus  məktəbi,  böyük  mağazalar, 
qonaq  evlərinin  çoxu  həmin  məhəllələrdə 
yerləşirdi. 
Bu 
barədə 
böyük 
pedaqoq 
Əliməmməd 
Mustafayevin 
xatirələrində 
oxuyuruq:  “Müəllimlərimin  hamısı  məndən 
razıdılar  (şəhər  məktəbində  -  müəlliflər).  Onların  əksəriyyəti  ermənilərdir. 
Doluyev,  Saakyan,  Topçiye  və  başqaları.  Məktəbimiz  şəhərin  yuxarı  başındadır. 
Bu  hissədə  yaşayanların  əksəriyyəti  ermənilər,  ruslar,  yəhudilər  və  bir  azı  da 
müsəlmandırlar”.
26
 
“Şəhərdə  çoxlu  sənətkarlar  vardır.  Ancaq  bunların  hər  birinin  bazarı 
başqadır;  başmaqçı  bazarı,  dərzi  bazarı,  zərgər  bazarı,  çarıqçı  bazarı  və  i.  a. 
Zərgərbazarı  ermənilərdən  ibarətdir.  Bunların  içərisində  bir  nəfər  müsəlman 
tapılmaz.  Guya  bu  sənət  ermənilərə  məxsusdur.  Dərzi  bazarı  da  ermənilərin 
ixtiyarındadır”.
27
 
S.Lalayev  və  eləcə  də  bir  çox  erməni  mülkədarlarının  mülkləri  də  şəhərin 
yuxarı  hissəsində  yerləşirdi.  Cinayətin  başçılarından  olan  Lalayev  qabaqcadan 
mülkünün  zirzəmisini  silah-sursatla  doldurmuşdu.  Oradan  şəhərin  müsəlman 
məhəllələri  əl  içi  kimi  görünürdü.  Həmin  yerdən  atılan  top  düz  Cümə  məscidinin 
həyətinə vururdu. Mədrəsə tərəfdən atılan topların vahiməsindən pərən-pərən olan 
əhali  küçələrə  axışırdı,  başlarını  itirmiş  insanlar  nə  edəcəklərini  bilmirdilər. 
Lalayevin evindəki pulemyotlardan atılan güllələr insanları yerindəcə məhv edirdi. 
Namərd düşmənin heç  kəsə - qadına, qocaya,  uşağa belə  rəhmi gəlmirdi. Şəhərdə 
soyqırımı həyata keçirən S.Lalayev azərbaycanlıları qanına qəltan edəndə “uf” da 
demirdi. Şamaxının azərbaycanlılar məhəllələrində cəsəd əlindən yerimək mümkün 
deyildi.  Müsəlmanların  heç biri  müqavimətini  hiss etməyən erməni daşnakları  və 
malakanlar yavaş-yavaş şəhərə yaxınlaşmağa başlayırdılar.  
Mənbələrdən: “Axşama yaxın onlar şəhərin ən varlı hissəsi “Piran-Şirvan”a 
daxil  oldular.  Evlər  yandırıldı.  Yanan  evlərdən  qaçan  kişilər,  qadınlar,  uşaqlar  və 
ümumiyyətlə,  küçələrdə  görünən  hər  kəs  güllələnirdi.  Bundan  başqa  evlərə 
soxulur, sakinləri öldürüb, qarət edirdilər, şəhərin küçələrində meyitlərdən qalaqlar 
                                                           
26
 Ə.Mustafayev. Göstərilən əsəri, səh. 51.  
27
 Yenə orada, səh. 39-40. 

---