Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti

2.3– jadval
Tadqiqot o‘tkazilgan hududning meteorolik sharoitlari
(Samarqand meteostansiya ma’lumotlari)

Yillar	Oylar bo‘yicha												O‘rtacha yoki yillik
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
Havo harorati, ^0S
Ko‘p yillik	2,0	2,8	7,4	14,1	19,2	23,7	25,5	23,8	18,9	12,7	6,4	2,5		13,2
2020	2,5	3,3	7,8	14,5	23,8	26,7	28,7	25,8	21,4	15,0	9,9	3,6		15.3
2021	2,4	4,0	13,8	15,2	20,1	26,0	29,2	25,6	20,8	13,1	6,3	4,9		15.1
2022	5,7	4,6	11,5	14,7	20,8	24,4	29,5	26,0	20,4	15,3	5,0	6,5		15.4
2023	1,4	3,1	7,6	14,2	23,2	26,5	28,4	25,6
O‘rtacha nisbiy namlik, %
Ko‘p yillik	80	79	54	49	40	36	35	42	61	60	70	70		56,3
2020	76	74	71	62	46	38	33	37	42	54	60	68		55.1
2021	68	72	62	58	48	39	35	39	40	59	62	68		54.2
2022	66	73	66	80	53	44	37	38	48	53	76	69		58.6
2023	82	72	70	62	45	36	32	36
YOg‘ingarchiliklar miqdori, mm
Ko‘p yillik	44	46	75	61	34	6	2	1	2	20	29	38		358
2020	38,0	97,7	65,9	63,0	22,5	0,7	0,0	0,0	10,3	2,1	23,3	12,9		336.4
2021	15,4	19,9	59,1	12,4	27,2	3,7	0,0	0,0	0,0	60,5	26,6	12,7		237.5
2022	61,1	30,1	79,2	147,3	34,7	18,0	0,0	0,0	5,2	17,8	30,3	21,7		445.4
2023	66,5	29,1	78,2	144,3	32,7	17,0	0,0	0,0

Bu oyda kartoshka ekishishlarini boshlash imkonini beradi. Tumanda shamolning tezligi sekundiga 6 – 9 metrni tashkil etadi.

2022 yilda yillik yog‘ingarchilik 336,4 mm ni tashkil etdi. O‘rtacha yillik havo harorati ko‘p yillik ma’lumotlarga ko‘ra, 13,2⁰S ni tashkil etsa, eng past o‘rtacha harorat fevral oyida -2,5 ⁰S ni tashkil etdi. O‘rtacha yillik nisbiy namlik 56,3 % bo‘ldi.Mart-iyun oylarida yog‘ingarchilik ko‘p yog‘ib, yillik yog‘ingarchilik ko‘p yillikka nisbatan 21,6mm kam bo‘ldi. Havo harorati 1,9-2,2⁰S ga shu davrning ko‘p yillik haroratiga nisbatan yuqori bo‘ldi. Ammo yillik yog‘ingarchilik miqdori ko‘p yillikka nisbatan kam bo‘lishi, sug‘orish tufayli shirin kartoshkaning o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’siri sezilmay barqaror hosildorlikka erishildi.
2022 yilda yillik yog‘ingarchilik 237,5 mm ni tashkil etdi. O‘rtacha yillik havo harorati ko‘p yillik ma’lumotlarga ko‘ra, 15,1⁰S ni tashkil etsa, eng past o‘rtacha harorat yanvar oyida 2,4 ⁰S ni tashkil etdi. O‘rtacha yillik nisbiy namlik 54,2 % bo‘ldi.Mart-iyun oylarida yog‘ingarchilik ko‘p yillik yog‘ingarchilikka nisbatan 27 mm ko‘p bo‘ldi.
Havo harorati 0,9-1,2⁰S ga shu davrning ko‘p yillik haroratiga nisbatan yuqori bo‘ldi. Yillik yog‘ingarchilik miqdori ko‘p yillikka nisbatan 120,5 mm kam bo‘ldi va qurg‘oqchil kelgani bilan xarakterlandi.
2023 yilning yanvar-mart oylarida havo harorati o‘rtacha 5,7⁰S ni tashkil etdi. 2023 yil yanvar, fevral oylarida ko‘p yillik yog‘ingarchilikka nisbatan teng yog‘in bo‘lganligi kuzatildi, mart, aprel, may, iyun oylaridagi umumiy yog‘ingarchilik o‘rtacha 279,2 mm bo‘lib, ushbu davrdagi ko‘p yillik yog‘ingarchilikka nisbatan 103,2 mm ko‘p bo‘ldi.
Umuman, tajriba o‘tkazilgan 2018 yil yog‘ingarchilik kam bo‘lib, yillik miqdori 237,5 mm, 2020 yilda 336,4 mm bo‘lib, ko‘p yillik ma’lumotlarga nisbatan 21,6 mm kam, 2022 yilda esa 445,4 mm ni tashkil etib 87,4 mm ko‘p tushgan. Havoning nisbiy namligida ham xuddi shunday qonuniyat kuzatildi. Havo harorati bo‘yicha barcha yillarda ko‘p yillikdan 1,9-2,2⁰S yuqori ekanligi kuzatildi.
Zarafshon vodiysining tuproq va iqlim sharoitlari oqbosh karam ekinining navlarini to‘g‘ri tanlash, qulay qator orasi kengligi hamda tup qalinligi, o‘g‘it me’yorlarini belgilash orqali o‘stirib, barqaror yuqori va sifatli hosil olishga imkon beradi.
2.2-§.Tadqiqot yo‘nalishlari va uslublari
Tadqiqotlarning ob’ekti sifatida oqbosh karamning 6 ta nav va duranaylari olindi.
Tadqiqot maqsad va vazifalarini bajarish uchun quyidagi yo‘nalishlarda dala tajribalari o‘tkazildi:
1-tajriba. 2022 – 2023 yillar mobaynida Samarqand viloyati Toyloq tumani sharoitida oqbosh karam nav va duragaylari to‘plami tezpisharligi, o‘sishi va rivojlanishi, hosildorligi hamda tovar hosil chiqimi bo‘yicha kompleks baholash asosida istiqbollilarini ajratish.
Ko‘chatlar oldindan tayyorlanib egatlar olingan va sug‘orilgan jo‘yaklarga 70x25 sm tartibda o‘tkazildi.
Delyankaning maydoni 28 m², takrorlar soni 4 ta bo‘ldi.
Dala va ishlab chiqarish tajribalarini o‘tkazish, ekish, ekinni parvarish qilish, hosilni yig‘ish, hisoblash va tahlillar umumqabul qilingan Qishloq xo‘jaligi vazirligi [3; 199-b.], Butunrossiya o‘simlikshunoslik instituti [23; 44-b.], Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot instituti [4; 181-185-b.], O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jalik ekinlarining yangi navlarini sinash bo‘yicha Davlat komissiyasi [12; 476-b.] kabilar uslubi hamda tavsiyalar asosida olib borildi. Tuproq haydalma (0-30 sm) va haydalma osti (31-50 sm) qatlamlaridagi gumus I.V.Tyurin, yalpi azot, fosfor, kaliy I.M.Malseva va L.N.Gritsenko, nitrat azoti Grandval-Lyaju, ammoniy azoti Nessler reaktivida, harakatchan fosfor B.P.Machigin, almashinuvchi kaliy P.V.Protasov uslublari asosida olib borildi[13; 247-b., 14; 188-b].
Tajribalarda fenologik kuzatish Davlat nav sinash komissiyasi [12; 476-b.] uslubi bo‘yicha, biometrik o‘lchashlar (o‘simlik bo‘yi, poyasi, barg soni va sathi kabilar) uslubi bo‘yicha aniqlandi B.A.Pisarev, L.N.Trofimets [27; 240- b.], mahsuldorlik ko‘rsatkichlari turli nav va tajriba variantlarida har bir delyankadan 10 tadan o‘simliklar tanlash orqali hosildorlik, tovar hosil chiqimi o‘rganildi.
Dala tajribalarida olingan natijalarning statistik tahlili Microsoft Exsel dasturi yordamida B.A.Dospexov [7; 280-285-b.] usulida, iqtisodiy samaradorlik Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari, ixtirolar hamda ratsionalizatorlik takliflarining iqtisodiy samaradorligini hisoblash uslubi hamda O‘zbekiston Qishloq xo‘jaligi vazirligi tomonidan tasdiqlangan me’yoriy xujjatlar [3; 199-b.] bo‘yicha hisoblandi.
2.3-§. Tajribada oqbosh karamni yetishtirish texnolok kartasi
Samarqand viloyati Toyloq tumanining qadimdan sug‘oriladigan o‘tloqi bo‘z tuproqlari sharoitida tajriba dalasida oqbosh karam o‘stirish texnologiyasi O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi tomonidan qabul qilingan agrotavsiyaga muvofiq olib borildi. Dala tajribasi o‘tkazilgan 2022-2023 yillarda o‘tmishdosh ekin bo‘lib kuzgi bug‘doy ekini xizmat qildi. O‘tmishdosh ekinlar
2.4-jadval
Tajribada oqbosh karam o‘stirish va hosilni yig‘ish bo‘yicha texnologik xarita

№	Ishning		Agregat tarkibi		Ishning bajarilish muddati
	Nomi	sifat ko‘rsatkichlari	traktor-avtomashina tipi	mashina qurol markasi
1.	Dalani shudgorlash				Noyabr
2.	O‘tmishdosh ekinlar (kuzgi bug‘doy) qoldiqlaridan tozalash va sug‘orish				Noyabr
3.	O‘g‘itlash	20 t/ga go‘ng(100%) va R(70%)K(100%) me’yorda	-	-	Noyabr
4.	Yer haydash	28-30 sm chuqurlikda	MTZ-80	PN-4-35	Noyabr
5.	CHizellash va boronalash	18-20 sm chuqurlikda kesaksiz	MTZ-80	CHKU-4	3-5.03
6.	Molalash	Tekis	MTZ-80	VP-8	3-5.03
7.	Ko‘chat tayyorlash	Erta bahorda maxsus ko‘chatxonalarda (havo harorati dastlab 15-20^0S saqlanadi so‘ngra pasaytiriladi) nav va do‘ragaylari urug‘lari 0,5-1 sm tuproq bilan ko‘milib, namlab sug‘orib turiladi va unib chiqqan qo‘chatlar davomida parvarishlanadi	- -	- -	- 02-04
8.	Ekish oldi o‘g‘itlash	R(30%)	-	-	03-19.04
9.	Dalani delyankalarga ajratish	70 sm kenglikda juyaklar olish	T-28x4 MTZ-80	KON-2,8A SN-4B-2	25-29.04
10.	Ekish	Qo‘lda 70x25 sm sxemalarda har uyaga 1dona ko‘chat	-	-	25-29.04
11.	Kultivatsiya	4 marta 10-12 sm chuqurlikda	T-28x4	KON-2,8A	05.06.07.
12.	CHopiq	Qo‘lda	-	-	04.05.06.
13.	Oziqlantirish	Azotli o‘g‘itlar bilan 2 marta; 1- ko‘chat tutgach va 2-shonalash davrida (N100-250 kg/ga)	T-28x4	KON-2,8A	05.06.
14.	Sug‘orish	10-12 marta gektariga 600-1100 m^3/ga suv me’yorida	- -	- -	04.05.06. 07.08.09. -
15.	Nav tozaligi bo‘yicha o‘toq	Davlat standarti talablariga muvofiq	-	-	05.09
16.	Hosilni yig‘ish	Qo‘lda hosil texnik etilganda	-	-	05-08.10

yig‘ishtirilib o‘simlik qoldiqlari olingach, noyabr oyida dala sug‘orilib, tajriba tartibiga muvofiq go‘ng va mineral o‘g‘itlar solinib, 28-30 sm chuqurlikda DT-75 M traktoriga PN-4-35 rusumli plug taqilib, shudgorlandi.
Oqbosh karamni ertagi muddatada o‘stirish uchun erta bahorda 25-28 fevral kunlari shudgor chizel, borona va molalandi. So‘ngra MTZ-80 traktoriga osilgan agregat orqali ekish uchun juyaklar olindi. Qator orasini ishlash KON-2,8A kultivatori yordamida amalga oshirildi. Organik va mineral o‘g‘itlar solish me’yor va muddatlari agrotavsiyaga mos holda amalga oshirilib, 100% me’yorda yarim chirigan go‘ng va kaliy tuzi, 70% fosfor (ammofos shaklida) shudgor oldi berildi. Fosforli o‘g‘itning qolgan 30% ekisholdi solindi. Azotli o‘g‘itlar (ammoniy selitrasi shaklida) 2 ta oziqlantirish (birinchisi ko‘chatlar tutib olgach, ikkinchisi o‘simliklar bo‘yi 15-20 sm bo‘lganda) amalga oshirildi. O‘suv davrida ikki marta chopiq, to‘rt marta kultivatsiya amalga oshirildi. Sug‘orishlar 5-6 marta tajriba tizimiga muvofiq 600-1100 m³/ga me’yorda o‘tkazildi.