Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси
Yüklə 2,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси Şərqi Roma imperaturu Zuştiyənin təsib və təhkimindən qaçan və Sasanilər sarayına pənah gətirən alimlər və rahiblər şərq boyası ilə boyadıqları nneoplatonizm məsləkini İranda və Sasanilər istilasında olan başqa ölkələrdə də intişar etdirmişlər. Burada bir həqiqəti də qeyd etmək lazımdır ki, iranlılar ərəblər- dən aldıqları dinə öz boyalarını vurduqları kimi, başqa xalqlar- dan qəbul etdikləri təriqətlərə və adətlərə də özlərinə məxsus rəng vurmuş və onu təmamilə iranlılaşdırmışlar. Hazırda İran ədəbiyyatında rast gəldiyimiz Təsəvvüfdə müxtəlif şəkillərə təsadüf etmək mümkündür. Bu şəkildən birisi də Budda və Bərahim rahiblərinə məxsus Təsəvvüfin ünsür lərindən ibarətdir ki, bunlar da İrana Hindistan təriqilə daxil ola bil mişdir. Qısa bir cümlə ilə demək olar ki, Təsəvvüf nə kimi şöbə- lərə ayrılırsa ayrılsın, yenə də onun əsas məqsədi və fəlsəfi mə- nası eynidir. Çünki Təsəvvüfin əməli qismi “Təslim”, “Tukəl” və daha açığı dünyaya nifrət etməkdən və mücərədlikdən iba- rətdir. Bu sifətlər yalnız islam Təsəvvüflərində deyil, başqa xalqların Təsəvvüfində də mövcuddur. Riyazət və tərki dünyalıq nəticəsində Allaha yaxınlaşmaq fikri və bununla da kəşf kəramət sahibi olmaq iddiaları XIV əsrdə meydana çıxan alman mistiklərində, Roma kilsələrində və Fransada laqediyə təriqətini daşıyanlarda da mövcud olmuşdur. Təsəvvüfin müxtəlif şəkillərə düşməsinin əsas səbəblərin- dən birisi bu cərəyan və dünya görüşlərinin müxtəlif ictimai şə- rait və müxtəlif dövrdə meydana çıxması ictimai mübarizənin təzahür qurmasından asılı olaraq bu və ya digər şəkil almasın- da dır ki, mətsuflərin arasında mövcud olan fikir ixtilafı da buradan doğurdu. Məsələn, Əlfərabi özünün “Əxlaq” adlı kitabında günahkar ruhların öləndən sonra əzaba düçar olacağını yazdığı təqdirdə özünün “Siyasət əlmədəniyyə” əsərində məskur 171 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси ruhların yoxluğa getdiyini, ancaq yaxşı ruhların əbədi nemətə nail olacaqlarını yazmışdır. Göstərilən fikir qarışıqlığı səbəblərindən birisi də Farabi- nin yunan fəlsəfəsi dərsini Bağdadda Yuhna İbn Cilan və sonra da heratlı Əbu Bəkr Məta kimi islam olmayan aləmlərdən oxu- ma sıdır. Çünki bu iki filosofun da ruh haqqındakı fikirləri müx- təlifdir, bunlar da öz əsərlərində bir-birini rədd edir və qəbahət- ləndirirlər. Əlfərabidən sonra fəlsəfə dünyasını əlinə almış olan İbn Sina ∗ yüz cilddən artıq kitab yazdığına baxmayaraq, ərsətu fəlsəfəsini əsas mənbədən deyil, Əlfərabinin əsərlərindən istifadə etdiyini qeyd etmişdir. Bu istifadəyə baxmayaraq İbn Sina “Əlfəlsəfə” adlı əsərinin müqəddiməsində deyir ki: “Mənim xüsusi əqidəmi anlamaq üçün şərq fəlsəfəsinə dair yazdığım kitabı mütaliə etmək lazımdır”. İbn Sinanın Təsəvvüfə aid nəzəriyyəsi ilə Əlfərabi nəzə- riyyəsi arasındakı ixtilaf bu mərkəzdə ikən bunlardan sonra mey dana çıxan şərq filosoflarından İmam Qəzali “Təhafüt əl- fəlsəfə” adlı əsərində özündən əvvəl gələn filosofların xüsusən Əlfərabi və İbn Sinanın nəzəriyyələrini 20 məsələdə rədd və tənqid etmişdir. İmam Qəzalidən sonra gələn Süleyman İbn Cəbrul və İbn Bacələr də özündən əvvəl gələnlərin bir çoxunu rədd və tənqid etməklə fikir və əqidə ixtilafını möhkəmlətmişlər. Bununla da yalnız Təsəvvüfdə deyil, Həsbaniyə, Cəbriyə, Qədriyə firqələri arasında da təriqət mübarizələri güclənmiş və hər bir məsləkdən bir neçə şöbələr ayrılmasına zaminə qoyulmuşdur. Şərq mətsuflərinin liderlərindən Əbu Səid Əbu Əlxeyr Təsəvvüfi təriqət şəklindən çıxararaq din çərçivəsinə salmaq uğrunda zamanlarca işləmiş və öz məsləkdaşlarına: ∗ Əbu Əli Əlhüseyn İbn Abdulla İbn Sina Buxara şəhərində hicrətin 370-ci ilind ə doğulmuş və 428-ci ildə Həmədan şəhərində vəfat etmişdir. 172 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси “Başında olan düşüncələri at. Əlində hər nəyin varsa pay- la! Sən ancaq bununla nicat tapa bilərsən” demişdir. Mətsuflər və başqa təriqət təbliğ edən adamlar bəzən qəs- dən, bəzən də özləri bilmədən istilaçı dövlətlərin məmləkətin siyasi və iqtisadi mənbələrini əllərinə almalarına kor-koranə kö mək etmişlər. Təsəvvüf həqiqəti ancaq sufilikdə görür. O həyat səhnə- sin də baş verən mübarizələrin səbəbini sufi olmayanların həqiqəti dərk edə bilməməsi ilə əsaslandırır və səbəblə də Xoca Hafiz: Cəng həftad və domlət həme ra əzr bənə Çun nə didənd həqiqət rah əfsanə zədənd. Yəni: “Yetmiş iki millətin arasında gedən müharibəni hamı üçün bir üzr qoya bilərik, çünki onlar həqiqəti görmədikləri səbəbinə əfsanə yoluna düşdülər” – deyir. Təsəvvüfi din çərçivəsinə salmaq istəyənlərdən birisi də Hüseyn İbn Mətsur Həlac olmuşdur. Bu cəsarətli adam təriqət mətsəbləri tərəfindən cəzalandırdığı və dar ağacına çəkildiyi za man yenə də “Həqq mənim tərəfimdədir” demişdir. Bu söz şərq ədəbiyyatında bir cəsarət nümunəsi şəkilini aldı və bir çox mənzum əsərlərin mövzusunu təşkil etdi. Xoca Hafiz bir şerində: An yar kəzu gəşt sər dar bolənd Cərməş an bud ke əsrar huyda mikərd. Yəni: “Mənim dara çəkilən yoldaşımın günahı siirləri aşkar etməkdən ibarət idi”- deyir. Qəm şairlərindən “Heyrət” təxəllüslü şair öz tənqidçilə- rinə cavab olaraq bir şeirində: 173 Yüklə 2,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|