ŞİRİn bünyadova

 
310 
 
məsələləri aradan qaldırıb ərlə arvadın barışdırılmasına, ümumi dil 
tapmasına  nail  olmalı,  beləliklə  də  ailənin  dağılmasının  qarşısını 
almalıdırlar» (3, 171). 
Bəzi hallarda baş tutmayan evlilik talaqla nəticələnirdi. Məhsəti 
Gəncəvi və Ə.Xaqani öz əsərlərində talaqdan (yəni, boşama haqqın-
dan) da söz açmışlar. Tarixdən məlumdur ki, Özbəyin zövcəsi Meh-
ri Cahan xatun talaq alaraq ondan ayrılıb Cəlaləddinə ərə getmişdir 
(7,  25).  Bildiyimiz  kimi,  talaq  islam  dinində  ərlə  arvad  arasında 
nikahın pozulması qaydası deməkdir. Nəticə etibarilə ərin müvafiq 
sözlərlə şahidlər önündə üç dəfə qadınına deməsi ilə sona yetir.  
Qeyd edək ki, «kim öz arvadını səbəbsiz boşayıb ikinci arvadla 
kəbinsiz  yaşayırsa,  kim  cadugərlərə  müraciət  edirsə,  bunları  və 
qatillə qanun pozanın əl qollarını bağlayıb çar divanına gətirməli və 
işgəncələrdən sonra ölüm cəzasına məhkum olunmalıdır» (6, 73).  
Arif  əş-Şeyx  Əbdullah  əl-Həsən  araşdırmalarına  istinad  edən 
R.Əliyev  qeyd  edir  ki,  «Müsəlman  alimləri  talağın  hansı  hallarda 
zəruri olub-olmaması baxımından onu beş qismə ayırırlar: kişi özü-
nün maddi və fiziki cəhətdən arvadını saxlamağa qadir olmadığını 
biləndə  talaq  vacib  olur  (əl-vacib)  və  belədə  onun  arvadına  talaq 
verməməsi ona zərər vurmaq kimi mənalandırılır, yox əgər arvad əri 
ilə  qalmaq  istəyirsə,  talaq  vacib  sayılmır;  ər  arvadının  əxlaqından 
şikayətlənirsə, arvad ibadətlərinin, məsələn, namazının yerinə  yeti-
rilməsində  etinasızlıq  göstərirsə,  belədə  talaq  məsləhət  görülür  (əl-
məndub); əgər ər arvadını boşamaq istəmirsə, eyni zamanda onunla 
birgə  yaşamaq  ona  xoş  deyilsə,  amma  onun  xərclərini  çəkirsə, 
belədə də talaq nə təqdir edilir, nə də pislənilir (əl-mübah); əgər ər 
öz  arvadını  qaneedici  bir  səbəb  olmadan,  yaxud  qadında  onların 
birgə  yaşayışına  mane  olmayan  bir  qüsur  üstündə  boşamaq  istə-
yirsə,  belədə  talaq  pislənilir  (əl-məkruh);  əgər  ər  öz  arvadını  ona 
zərər  vurmaq  məqsədilə  boşayırsa,  belədə  talaq  haram  talaq  (əl-
haram) sayılır» (4, 166-167).
                  
 
Mehriyyə – nikaha daxil olan zaman ərin gələcək xanımına qar-
şılıqlı  razılaşma əsasında ömürlük onun mülkiyyətinə keçə biləcək 
müxtəlif  mahiyyətli  (pul,  zinət  şeyi  və  s.  şəklində)  mal-mülkdür. 

---

 
311 
 
Nikahdan sonra mehriyyə evlənmiş qadının mülkiyyətinə çevrilir və 
o istədiyi vaxt, mehriyyəsini öz ərindən tələb edə bilər. Qadın ərdə 
olduğu müddətdə mehriyyəsini almamışsa, onda boşandığı təqdirdə 
mehriyyəsini  tələb  edərkən,  əri  bunu  ödəməlidir.  Əks  təqdirdə  bu, 
günah sayılır. Qadın könüllü surətdə mehriyyəsindən imtina edərək 
onu ərinə bağışlaya da bilər. Mehr Quranda və hədislərdə «sadaq», 
«nəhlə», «fərizə», «əcr» kimi də işlədilmişdir (4, 97). Quranda mehr 
qadına  verilən  və  mütləq  hesab  edilən  hüquq  kimi  dəyərləndirilir. 
Qeyd edək ki, «ticarət malı, heyvan, ev, torpaq sahəsi kimi maliyyə 
dəyəri olan hər şey mehr verilə bilər. Evin icarəsindən gələn gəlir, 
yaxud Quranı öyrətmək, ev tikmək, torpaq şumlamaq kimi mənfəəti 
olan işlər də mehr sayıla bilər. Şəriətə görə mehr hədiyyədir, odur 
ki,  mehrin  sabit  konkret  miqdarı  müəyyən  edilməmişdir:  nə  aşağı 
həddi, nə də yuxarı həddi məlumdur» (4, 99).  
Əsrlərdən  qalan  qaydaya  görə  İranda  «İslam  hüququnda 
mehriyyənin  beş  növü  vardır:  məhlul-müsəmma  (gəlinlə  bəy  ara-
sında  razılığa  gəlinmiş  mehriyyənin  miqdarı  kəbin  kağızında  qeyd 
olunur); məhrul-sünnə (500 dirhəm gümüş; Peyğəmbər öz qadını və 
qızlarının  mehriyyəsi  üçün  təyin  etmişdir);  məhrul-misl  (oxşar 
qadınlar  üçün  məmul  olan  mehriyyənin  miqdarı);  məhrul-təliz 
(gəlin və bəyin təyin etdiyi şəxs tərəfindən müəyyən olunmuş meh-
riyyə  miqdarı)  və  təfvi-zül-bey  (mehriyyəsiz  nikah).  İslama  görə 
mehriyyə  hər  şey  (ev,  bağ,  mal-qara,  nəqd  pul,  çek,  barat,  ev 
tikmək, çobanlıq etmək, sənət-peşə öyrətmək, torpaq payı və s.) ola 
bilər.  Mehriyyənin  miqdarı  tərəflərin  razılığından  asılıdır.  Mehriy-
yənin  ödənilməsi şərtləri isə müxtəlifdir: ərinə  yanaşmaqdan  əvvəl 
qadın mehriyyəni tələb edə bilməz; yaşamaqdan qabaq gəlin və ya 
bəy ölsə, onda mehriyyə pozulur və s. Bir qayda olaraq kəbin kağı-
zında  mehriyyənin  miqdarı  ilə  yanaşı,  onun  ödənilmə  tarixi  də 
göstərilməlidir  və  buna  əsasən  qadın  həmin  tarixdə  ərindən  meh-
riyəni tələb edə bilər» (9, 14;15). 
Orta  əsrlərə  aid  mənbələrdə  talağın  necə  gerçəkləşdiyi  maraq 
doğurur. Bu dövrdə talaq verilməsi qaydaları Azərbaycan hökmdar-
larının  fərmanlarında  öz  əksini  tapmışdır.  Elxani  hökmdarı  Qazan 

---

 
312 
 
xanın  (1295-1304)  keçirdiyi  40  islahatdan  biri  boşanmaya  həsr 
edilmişdir.  O,  hətta  kəbin  haqqını  19,5  dinaradək  endirmişdi.  İsla-
hatların  hazırlanmasında  iştirakı  olan  F.Rəşidəddin  yazır:  «ər  ilə 
arvad  arasındakı  narazılıq  qəzəb  və  nifrətə  səbəb  ola  bilər.  Nifrət 
yarandıqda  doğum  və  nəsilartırma  baş  tutmaz.  Əgər  kişi  qadın  ilə 
baha  kəbin  pulu  ilə  evlənmiş  olsa,  hər  bir  kəs,  çoxlu  kəbin  pulu 
verməsindən qorxaraq qadını boşamaz» (8, 110). Qazan xan verdiyi 
fərmanı  ilə  ailədə  münaqişə  şəraitində  yaşamağın,  boşanmanı 
kişilərin  özləri  deyil,  qadınların  boşanmasını  dilə  gətirməsinə 
məcbur edilməsinin, onlara işgəncə verilməsinin qarşısını alır. 
Beləliklə, talaq orta əsrlərdən XX əsrin əvvəllərinədək gəlib ey-
ni  mahiyyət  kəsb  edərək  əsas  sayılmışdır.  Yusif  Vəzir  Çəmənzə-
minli yazır ki, «halbuki nikah əbədi bir dostluqdan ibarətdir. Harada 
ki, dostluq qurtardı, orada talaqdan savayı bir çarə yoxdur» (5, 157).  
DƏFN   ADƏTİ 
Azərbaycan  xalqının  keçdiyi  uzun  tarixi  inkişaf  yolunda  onun 
ailə məişəti ilə əlaqədar olan bir sıra adət və ənənələri mövcuddur. 
Adət  və  ənənələr  xalqın  simasını  əks  etdirən  aynasıdır  və  əksini 
olduğu  kimi  göstərir.  Mahiyyətindən  asılı  olmayaraq,  sevinc  və 
kədər  gətirdiyinə  baxmayaraq,  bu  adətlər  uzun  əsrlər  öncə  forma-
laşaraq  böyük  zaman  keçmiş  və  xalqın  ruhunu  özündə  yaşadaraq 
dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmışdır.  Belə  ki,  «ictimai  hadisə  olan 
mərasimlər  (mərasimi  cəhətlər)  mədəniyyətin  və  xüsusilə  mənəvi 
mədəniyyətin ayrılmaz bir hissəsi  kimi  bəşər cəmiyyəti inkişafının 
bütün mərhələlərində mühüm rol oynamışdır» (20, 3).  
Xalqın adət və ənənələri onun bu və ya digər məsələ haqqındakı 
təsəvvürlərini  və  dini  baxışlarını  özündə  cəmləşdirir.  Belə  adətlər-
dən biri də Azərbaycan xalqının ailə məişətinin bir hissəsi olan dəfn 
mərasimidir. Bildiyimiz kimi, dəfn adətinin də qədim zamanlardan 
bəri müəyyən mərhələlər keçdiyi  və bununla bağlı bir sıra inamlar 
və müxtəlif təsəvvürlər mövcud olduğu bəllidir.  

---