ŞİRİn bünyadova

 
316 
 
dər də böyük olmayan bu təsvirlər əsasən iribuynuzlu keçi rəsmlə-
rindən  və  ya  həndəsi  fiqurlardan  ibarət  idi.  Lakin  onlarla  yanaşı, 
aşağı hissəsində üç qolu olan dairə və düzbucaq rəsmləri daha çox 
gözə  dəyirdi.  Onların  bəzisinin  içərisinə  keçi  rəsmi  və  ya  nöqtə 
həkk  olunmuşdu.  Maraqlı  idi  ki,  damğalar  adlanan  belə  işarələrə 
Qobustanın,  Şamaxı  və  Abşeronun  orta  əsr  abidələri  üzərində  də 
təsadüf  edilmişdi.  Bu  cür  işarələr  vaxtilə  maldar  tayfalara  məxsus 
olmuş, onların məişət və təsərrüfatında xüsusi mülkiyyət nişanəsini 
təmsil  etmişdi.  Müəyyən  vaxtlarda  isə  belə  işarələrdən  dini  məra-
simlər zamanı istifadə olunmuşdu. Müqəddəs yerləri ziyarət edəndə 
və  ya  dəfn  mərasimində  bilavasitə  damğa  işarələr  həmin  yerin 
divarlarına eləcə də, qəbir daşlarına çəkilmişdi» (29, 38–39).       
Orta  əsrlərdə  həm  təbiəti,  həm  də  özünüdərk  etmək  məsələsi 
daha qabarıq şəkildə ortaya çıxır. Cəmiyyətin inkişaf etmiş dövrün-
də artıq inanclarda da müəyyən dəyişikliklər özünü göstərir. Yaran-
mış vəziyyətə münasibət özünü ayinlərin icrasında nümayiş etdirir. 
Xalq arasında «ölümə çarə yoxdur» və «torpaqdan yaranan torpağa 
da  qayıdır»  kəlamları  ölüm  hadisəsinin  təbiətdən  gələn  bir  reallıq 
kimi  qəbul  edilməsinə  nümunədir.  Ümumiyyətlə,  xalq  arasında 
ölüm hadisəsi  ilə bağlı işlənən kəlmələrə orta  əsr şair  və mütəfək-
kirlərinin, müxtəlif mənbə müəlliflərinin əsərlərində tez-tez rast gəl-
mək olar. Xüsusən belə  məlumatlarda axirət dünyası, fələk, ehsan, 
fatihə, kəfən, ruh, qəbir, əzrail və s. adları çəkilir.  
Əcəl  kəlməsi  insanın  ölümünün  yaxınlaşması  ilə  bağlı  bir 
sözdür.  Bu  söz  qədim  dövrlərdən  bəri  eyni  mahiyyət  daşıyan  bir 
anlam kəsb edərək hələ də işlənir. Orta əsr müəlliflərinin əsərlərin-
də,  dastanlarımızda,  bayatılarda  işlənən  «əcəl»  kəlməsi  el  arasında 
mövcud  olan  «əcəli  çatmaq»  deyiminə  işarədir,  yəni  bu  məqam 
artıq  insanın  son  nəfəsi,  ölüm  vaxtının  çatdığını  göstərir.  Dəfn 
mərasiminə  bu  və  ya  digər  şəkildə  toxunan  müəlliflərin  hamısının 
əsərlərində  ölümün  Allahın  əmri  kimi  qəbul  edildiyi  açıq  görünür. 
Bundan  əlavə,  el  arasında  qəfil  ölüm  hadisəsinə  də  münasibət 
bildirilir. Bu xüsusda R.Əfəndiyeva yazır: «İstənilən halda vaxtsız, 
erkən  ölüm  yüngül,  «yaxşı»  arzu  olunan  ölüm  sayılırdı»  (18,  26). 

---

 
317 
 
Burada müəllifin fikrinə aydınlıq gətirməyə ehtiyac duyulur. Məsələ 
bundadır  ki,  vaxtsız,  erkən  ölüm  yox,  qəfil  ölüm,  əziyyətsiz,  yəni 
insanın uzun müddət yataqlarda əziyyət çəkmədən və ətrafdakıları-
na  da  əziyyət  vermədən  yatıb  durmaması  kimi  anidən  baş  verən 
ölüm  haqqında  xalq  arasında  «yaxşı»  deyirlər.  Vaxtsız  və  erkən 
ölüm isə mərhumun yiyəsinə və ümumən cəmiyyətə hər zaman daha 
ağrılı olur. 
Dəfn mərasimi ilə bağlı icrası vacib sayılan məsələlər ardıcıllıq-
la araşdırılmalıdır. Xüsusən, orta əsrlərdə onun necə icra olunduğu-
nu öyrənmək müqayisəli təhlil etməyə imkan yaradır. Məlum məsə-
lədir ki, orta əsrlərdə islam dininin geniş bir ərazidə yayılmasından 
sonra  bütün  müsəlman  xalqlarında  dəfn  adətinin  icra  qaydaları 
demək olar ki, eyni mahiyyətlidir. Qafqaz xalqlarının və Orta Asiya 
dövlətlərinin  müsəlmanlarına  xas  olan  dəfn  adətlərində  eynilik 
vardır.  Məsələn,  keçmişdə  Dağıstan  xalqlarının  da  müsəlman  dəfn 
mərasiminə  ciddi  şəkildə  riayət  etdikləri  məlumdur  (19,  90). 
Bununla yanaşı, dünya müsəlmanlarının dəfn mərasimi də mahiyyət 
etibarilə  oxşardır.  Ola  bilsin  ki,  ayrı-ayrı  müsəlman  xalqların  dəfn 
adətlərində  müəyyən  cüzi  fərqli  cəhətlər  də  özünü  büruzə  verə 
bilsin. Lakin bütövlükdə əsrlər boyu dəfn prosesində əsas ayinlərin 
icrasında  eyni  qaydalar  hökm  sürmüş  və  müasir  dövrümüzdə  də 
qalmaqda davam edir. 
H.Quliyevin də  qeyd etdiyi kimi, qədim və müasir dövrün dəfn 
mərasiminə müqayisəli nəzər salarkən onun ibtidai dövrün yadigarı 
olduğu  aydın  olur  (14,  85).  Əlbəttə,  bu  fikirdə  müəyyən  həqiqət 
vardır. Belə ki, ruha inam hələ qədim dövrün insanlarında meydana 
gəlmiş,  ilkin  dini  formalar  kimi  «animizmin»  (ruha  inamın) 
formalaşmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu  dini  inamın  əsasını  ruhun 
varlığı  və  onun  insan  öldükdən  sonra  da  mövcudluğu  təsəvvürü 
təşkil edir. Orta  əsrlərdə də  ruhun varlığına inamla bağlı müəyyən 
təsəvvürlər mövcud olmuşdur. Hətta keçmişin qalığı kimi, ölümdən 
sonra  ruhun  yaşaması  haqqında  fikirlər  də  yox  deyildir.  Bununla 
bağlı  isə  axirət  dünyasına  inam  artırdı  və  onu  həmçinin  «haqq 
dünya»  da  adlandırırdılar.  Bəzən  xalq  arasında  belə  bir  deyim  də 

---

 
318 
 
işlənir ki, «onlar (yəni ölən insanlar) haqq dünyadadırlar, biz nahaq 
dünyada.»  İnsanlarda  dəfnlə  bağlı  müəyyən  inam  və  təsəvvürlərin 
olması  öz  bərabərində  bir  sıra  mərasimlərin  icrasını  da  zəruri 
etmişdir.  
Mərhuma  münasibət  haqqında  Q.Əhmədov  yazır:  «İslam  dini 
xadimləri  ölünü  yumaq,  yuat  yerində  işıq  yandırmaq,  qəbirdə  ölü-
nün qoltuğu altına ağac qoymaq, qəbirin üstünə torpaq tökmək, su 
tökmək,  başdaşı  qoymaq,  baş  və  sinə  daşlarında  ölünün  sənətini 
bildirən,  cinsini  göstərən  rəsmlər  çəkmək,  ölü  çıxan  həyətdə  qan 
çıxarmaq – mal-qoyun kəsmək, yetimləri doydurmaq, ölünün əşya-
larını əziz tutmaq, onu yad etmək, vaxtaşırı qəbir üstünə getmək və 
s. kimi mərasimlərin icrasına maneəçilik göstərməmişlər» (21, 103). 
Müəllif  dəfn  mərasimi  zamanı  bütün  görülən  işləri  ardıcıllıqla  elə 
vermişdir ki, artıq şərhə ehtiyac yoxdur. Burada qeyd olunanlar onu 
deməyə  əsas  verir  ki,  müasir  dövrdə  də  eyni  qaydada  icra  olunan 
dəfn  mərasimi  ərəblərdən  keçmə  deyil,  onların  gəlişinə  qədər  də 
mövcud  olmuşdur.  Misal  üçün  qeyd  etmək  olar  ki,  Zərdüşt  dininə 
etiqad  edənlərdə  dəfn  mərasimində  nəinki  mərhumu  yuyur,  eyni 
zamanda mərasimə yığışanlar baş, boyun, qulaq və üz nahiyyələrini 
yuyurdular.  Bundan  sonra  evə  od  gətirirdilər.  Yas  ölənin  «ruhunu 
sevindirmək» üçün verilirdi (57, 58-59). Bu onu deməyə əsas verir 
ki,  bir  sıra  ayinlər  sonradan  müsəlmanlar  tərəfindən  də  qəbul 
edilmişdir. N.Rzayev göstərir ki, «bütpərəstliyə qarşı şiddətli müba-
rizə aparan islam din xadimləri insan fiquru yaradılmasını xüsusilə 
təqib  edirdilər.  Bununla  əlaqədar  olaraq  at  və  qoyun  heykəlləri  ilə 
bağlı  olan  dəfn  ayini  daha  geniş  miqyasda  yayılaraq  davam  edir» 
(52,  68).  Azərbaycanın  müxtəlif  bölgələrində  hətta  XV-XIX  əsrdə 
belə bu heykəllərdən istifadə edilmişdir. 
Əsrlərdən  bəri  bir  adət  halını  almışdır  ki,  qəfil  ölümdən  fərqli 
olaraq ağır xəstəliyə düçar olmuş, öləcəyi qabaqcadan bilinən insan 
evdə  yalnız  qoyulmur,  əzizləri  onun  başına  toplanır,  ona  xüsusi 
qayğı və nəvaziş göstərilir, son arzuları yerinə yetirilir. Eyni zaman-
da  ev-eşik  səliqə-sahmana  salınır.  Canvermə  anında  isə  xəstənin 
qulağına Qurandan ayələr oxunur. Onun ayaqlarının baş barmaqları-

---