ŞİRİn bünyadova

 
326 
 
sonra  o  əlavə  olaraq  tabuta  tirmədən  örtük  salındığını,  başdaşının 
incilərlə bəzədiyini də söyləyir. Müəllif yazır: 
 
Günüm qara, paltar qara, qapım üstü qap-qara, 
Bunu görüb bürünmüşdür fələk qara məcərə. 
Sənin qəmin aşıladı nohəgərlik ruhuma, 
Matəmində döndüm, oğul, bir yeni nohəgərə. 
Ağlayanlar ətrafımda sıra ilə düzülmüş, 
Söylədiyim mərsiyələr düşmüş artıq dillərə (1, 218).     
 
Anasının oğul dərdinə dözməyib vəfat etdiyini qeyd edən Xaqa-
ni  oğlundan  sonra  bu  dünya  malının  onun  üçün  də  gərəksiz  oldu-
ğunu vurğulayır.  
Məhsəti  Gəncəvi  isə  həyatda  optimist  olmağı  tövsiyə  edərək 
yazır: 
 
Kefini kök saxla, çünki son qismət 
On arşın kəfəndir, üç arşın torpaq (9, 362). 
  
Burada şairə ölünün kəfənə bükülüb torpağa tapşırıldığını qeyd 
etmişdir. 
Orta  əsrlərə  aid  müxtəlif  mənbələrin  məlumatlarından  aydın 
olur  ki,  yas  mərasimi  zamanı  başsağlığı  verməyə  gələn  kişilər  pa-
paqlarını çıxarırlar. Şərafəddin Yezdi yazır: «Yas mərasimilə əlaqə-
dar  olaraq,  əmmaməsini  başından  çıxarıb,  ağlamağa  başladı»  (5, 
45).       
Əssar Təbrizinin dediklərindən: 
 
Toydan söhbət gedən zaman nur saçılar gözlərdən, 
Matəmlərdən söz açılsa, qəm tökülər üzlərdən (8, 98). 
 
Şair  burada  insanların  müxtəlif  hadisələrlə  bağlı  keçirdiyi 
emosional vəziyyəti canlandırır. Yusif Məddah dəfn adəti haqqında 
yazır ki, ölənin qəbrini qazıb onu torpağa  basdırırlar. Bundan sonra 

---

 
327 
 
müəllif yas gününü təsvir edərkən ölənin əzizinin huşunu itirməsini, 
dırnağı ilə öz üzünü cırmasını, üz-gözünə vurmasını, saç yolmasını 
belə qeyd etmişdir: 
 
Ağlayıb həsrət oduna ol nigar, 
Düşdü təxtindən aşağə zarü-zar. 
İçinə od düşdü ol biçarənin, 
Düşdi ussi getdi ol məhparənin. 
Dayə ol gül yüzə saçdı gülab, 
Əqli gəlir kənduyə, qılır üqab. 
Urdu əlin ol dəm görklü yüzə, 
Dırnağilə gül yüzü ta kim, yüzə. 
Ol yənaq kim, nazikü rənavü tər, 
Tazə güldən bəlkə xubü tazətər. 
Ya yigit şahi deyib, yırtar yüzün, 
Zari qılubən urar yüzin – gözin. 
Gəh yüzin yırtar, yolar gah saçını, 
Şol saçı kim, aşiqin müşkü canı  (8, 203). 
 
Bunu qeyd etməklə yanaşı, şair hətta yasda kişilərin də özlərini 
necə apardıqlarını qələmə almışdır: 
 
Şah yaqasın yırtıban zari qılır, 
Ol qəmu bəglər belə yari qılır. 
Atdan enib cümləsi baş açdılar, 
Vərqavü Gülşah içün ağlaşdılar. 
Ol xəlayiq cəmləsi sultan ilə, 
Ağlaşıban cümlə yas tutdu belə (8, 205). 
 
Göründüyü  kimi,  yasda  kişilər  başın  açır,  yəni  papaqlarını 
çıxarıb baş əyirlər. 
XII  əsrin  nümayəndəsi  Qivami  Mütərrizi  də  yaradıcılığında 
dəfnlə əlaqədar sadəcə axirətlə bağlı fikirlər irəli sürmüşdür. Onun 
axirətlə bağlı fikirlərini təqdim edirik:  

---

 
328 
 
 
Axirət evinin fikrin etməli, 
Rahatlıq mülkünü satıb getməli (9, 396).  
 
və ya 
 
Olsa da bir kəklik kimi duruşum,   
Fəna ovlağında əcəl – ov quşum- 
 
deyərək fikirlərini izhar edir (9, 397). Qazi Bürhanəddin yaradı-
cılığında da axirət sözü işlənir (35, 364). XV əsrdə Təbrizdə yaşa-
yan  Hidayətin  yaradıcılığında  dəfnlə  bağlı  verdiyi  məlumatlarda 
ölünü basdırarkən ona bükülən kəfən və ölüyə verilən ehsan barədə 
söz açılır (8, 282; 271).  
Tabuta qoyulmuş cənazə qəbrə tapşırılarkən ölüm duası oxunur 
və  fatihə  verilir.  Fəzlullah  Ruzbixan  Xunci  ölünün  üstündə  onun 
ruhuna fatihə verildiyini qeyd edir (13, 100). Fatihə ərəbcə «fətəhə» 
sözündən  götürülüb  «açmaq»  deməkdir.  Quranın  ilk  surəsi  olub  7 
ayədən  ibarətdir.  Məlum  olduğu  kimi,  «fatihənin  mətni  müsəlman 
namazının əsasını təşkil edir və müsəlmanların əslində bütün məra-
simlərinin  yerinə  yetirilməsi  zamanı  oxunur.  Ondan  dini  binaların 
divar  yazıları  üçün  geniş  istifadə  edilir.  Fatihənin  mətni  yazılmış 
tilsimlər vardır. Fatihənin mətni: 
 
Rəhmli və mərhəmətli Allahın adı ilə! 
Dünyaların tanrısı olan Allaha, 
Rəhmli və mərhəmətli Allaha, 
Qiyamət gününün hökmdarına şükr olsun! 
Biz ancaq Sənə sitayiş edir 
Və ancaq Səndən kömək diləyirik! 
Bizi düzgün yola, 
Nemət verdiklərinin yoluna yönəlt, 
Sənin  qəzəbinə  düçar  olanların  və  (haqq  yoldan) 
azanların yoluna yönəltmə!» (44, 113) 

---

 
329 
 
Evdə ailəyə baş vermiş ağır itkiyə görə üç gün yas tutulur. Bu 
müddət ərzində mərhumun ailəsinə başsağlığı diləmək üçün el-oba 
yığışıb  gəlir.  Orta  əsrlərdə  əvvəlcə  üç  gün  yas  saxlanıldığı  barədə 
Nizami Gəncəvi yazır: 
  
Bəhram üçün 3 gün kədərləndi (12, 161). 
 
Şair göstərmək istəyir ki, ilk üç gün ən çətin və ağır günlərdir. 
Burada  həmçinin  dəfn  adətinə  görə  üçüncü  gün  ehsan  verildiyinə 
işarə  edilir.  Xaqani  «çün  şükür  ehsandan  doğar»  -  dedikdə    ölüyə 
verilən ehsandan söz açmışdır (1, 102). Ehsan haqqında Tusi  deyir 
ki,  övladlara  valideynlərə  ehsan  verməyi  vacib  buyurublar,  vali-
deynlərə isə bunu vəsiyyət etməmişlər (2, 187). Burada cüzi də olsa, 
xalqımızın dəfn adətinə toxunulmuş mərhuma ehsan verildiyinə işa-
rə  edilmişdir.  Tusi  əsərində  həmçinin  axirət  kəlməsini  də  işlətmiş-
dir.  Lakin  qeyd  etməliyik  ki,  əsərdə  dəfn  mərasimi  ilə  bağlı  geniş 
məlumat olmadığından biz də bu deyilənlərlə kifayətlənmişik.  
İmadəddin Nəsimi  də ehsanın gərəkli olduğu barədə yazır: 
 
İsmi cəlalın məzhəri olan kişidə daima, 
Xülqi-həsən, lütfü kərəm, həm fəzl ilə ehsan gəlir (3, 515). 
 
F.Sümər  qədim  türklərdə  ehsan  vermək  haqqında  yazır:  «Das-
tanlarda  görünən  bir  adət  də  qəhrəmanlar  öldükdə  atlarının  kəsilib 
yuğ aşı (ehsan) verilməsi barədə onların vəsiyyətidir. Bu, çox qədim 
bir türk adəti idi. Göytürklər zamanında ölənin atlarının özü ilə bir-
likdə  basdırıldığını  və  ya  kəsildiyini  bildiyimiz  kimi,  X  əsrdəki 
oğuzlarda da ölənin atlarının kəsilib ətinin yeyildiyini görürük» (32, 
385).  
Əbdülqadir  İnan  göstərir  ki,  qırğızların  etnoloji  xəzinəsi  olan 
“Manas”  dastanında  da  islamdan  əvvəlki  dəfn  və  yas  mərasimi 
təsvir  edilir.  Qədim  türk-oğuz  dastanının  qalığından  başqa  bir  şey 
olmayan Dədə Qorqud hekayələrində təsvir edilən oğuz qazılarının 
inancları,  dünyagörüşləri  islamdan  əvvəlki  qəhrəmanlarınkından 

---