ŞİRİn bünyadova

 
333 
 
edilən  xüsusiyyət  yalnız  sufilər  üçün  xarakterik  hal  kimi  təqdim 
edilmişdir. Buradaca onu da əlavə edə bilərik ki, ümumən görkəmli 
şəxsiyyətlər  üçün  müəyyən  bir  yer  ayrıldığı  tarixi  faktlarla  da  öz 
təsdiqini  tapır.  Məsələn,  XV  əsrdə  Şamaxı  şəhərində  İmaddədin 
Nəsiminin  qardaşı  Şah-i  Xəndanın  adından  götürülmüş  Şaxəndan 
adlı  qəbristanlıq  vardır  ki,  burada  görkəmli  şəxsiyyətlər  dəfn 
olunmuşlar (41, 472).  
Nizami Gəncəvi orta əsr qəbirləri barədə yazır: 
 
Qılınc oynadan igidlər qalxanlarını atandan sonra 
Qəbirdə özlərinə o kərpiclərdən qalxan düzəldirdilər 
Hər kimi ki, o kərpic niqabdan (örtükdən) başqa heç  
şeyi yox idi, 
Günahlı olsa da, qəbirdə əzabsız yatırdı (45, 106). 
 
Yəni  şair  burada  igidlərin  öləndən  sonra  məzara  gömülüb 
onlara kərpicdən (daşdan) qəbir düzəldildiyini göstərmək istəmişdir. 
Orta  əsrlərdə  müxtəlif  tipli  qəbirüstü  abidələr  mövcud  ol-
muşdur.  Bu  da  mərhumun  ictimai  mövqeyi  ilə  bağlı  idi.  Yüksək 
təbəqənin  nümayəndələri  üçün  sərdabələr,  türbələr  və  s.  tikilirdi. 
Orta  əsr  müəllifi  Xandəmir  «Həbibüstər»  əsərində  yazır:  «Hülakü 
xan  da  həyat  bağçasına  vida  etdi.  Əmirlər  və  dövlət  ərkanı  onun 
üçün  sərdabə  tikdirdilər»  (15,  87).  Şərəf  xan  Bidlisi  qeyd  edir  ki, 
Şah  Qubad  atasının  cənazəsini  Təbrizə  gətirib  Valiyyan  dağında 
Əxi  Səidəddin  istehkamının  yanında  basdırdı  və  məzarı  üstündə 
hündür saray tikdirdi (27, 187). Nəsir Rzayev yazır: «İbn Fədlanın 
təsvir etdiyi kimi X əsrin əvvəlində qurban kəsilmiş atın qalığından 
oğuzlar qəbir üstündə at fiquru yaradırmışlar. O vaxt belə dəfn adəti 
qəbilədə  at  çox olduğu  üçün mümkün idi.  Lakin sonrakı  XV–XVI 
əsrlərdə, müharibələrlə əlaqədar olaraq atların sayının azalması nəti-
cəsində  həmin  dəfn  adətində  dəyişiklik  baş  verir:  daha  at  qurban 
verilmir, qəbir üstündə isə at fiquru əvəzinə daş at heykəli qoyulur. 
Odur ki, bu dəfn adətinin qədimliyinə baxmayaraq, daş at fiqurları-
nın  tarixi  bir  o  qədər  də  qədim  deyildir.  Onlar  XV–XIX  əsrlərə 

---

 
334 
 
aiddir.  Azərbaycanda  oğuz  qəbirlərinin  üstündə  daş  qoç  heykəlləri 
də çoxdur. Güman etmək lazımdır ki, onlar da oğuzların həmin dəfn 
adəti  ilə  bağlıdır»  (4,  20–21).  Maraq  doğuran  məsələ  kimi,  Nəsir 
Rzayev  göstərir  ki,  XVI  əsrdə  islam  dini  xadimləri  islamiyyətdən 
əvvələ aid abidələrin üzərinə ayələr, müqəddəs adamların adları və 
s. sözlər əlavə etməklə bir növ abidəni müsəlmanlaşdırır və müsəl-
man ölülərin qəbirləri üstünə qoyurdular. III–IV əsrlərdə hazırlanan 
belə daşları yanlış olaraq tədqiqatçılar XVI əsrə aid edirlər (4, 91). 
M.Nemətova göstərir ki, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan 
«ərazisində  qalmış  qoç  və  at  heykəli,  sənduqə  və  başdaşı  formalı 
məzarüstü  abidələrdəki  kitabələr,  məişət  səhnələrini  əks  etdirən 
qabartmalar, qədim türkdilli tayfaların dini ayinləri ilə əlaqədar təs-
virlər,  təsərrüfat  damğaları  və  s.  müqayisəli  öyrənildikdə  qədim 
türkdilli  tayfaların  Zaqafqaziya  ərazisində  yayılması  və  onların 
Azərbaycan  xalqının  təşəkkülü  prosesində  həlledici  rol  oynadığını 
görmək olur» (42, 41). 
Orta əsrlərin dəfn mərasimi  ilə bağlı müəyyən məlumat almaq 
üçün arxeoloji tədqiqatlarda görünən faktlara nəzər yetirmək zəruri-
dir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda islam  dini  geniş  yayılmışdı.  Bunu 
qəbir  daşları  üzərində  ərəbcə  həkk  olunan  «Allahdan  başqa  Allah 
yoxdur»  kəlmələri  sübuta  yetirir.  Görkəmli  tədqiqatçı  M.Nemətin 
əsərlərində müxtəlif məzarüstü abidələr üzərində ərəb və fars dilin-
də yazıların oxunuşları verilmişdir (46). Sufi təriqətlərinin görkəmli 
nümayəndələri olan şeyxlərin məzarları sonradan pirlərə çevrilərək 
əhali tərəfindən ziyarət yeri olmuşdur.  
Dəfn adəti ilə bağlı arxeoloji tədqiqatların nəticələri xüsusi ma-
raq  doğurur.  Aydın  olur  ki,  Şimal-şərqi  Azərbaycan  ərazisində 
«qədim dini inamlar da qalıqlar şəklində davam etməkdə idi. Qədim 
dinlərlə  bağlı  bir  çox  müqəddəs  yerlər,  ziyarətgahlar,  dini  ayinlər, 
süjetlər transformasiyaya uğrayaraq  İslam dininə  uyğunlaşdırılmış-
dır» (33, 235-236). Bölgədə aşkar olunan maddi mədəniyyət nümu-
nələri  sübut  edir  ki,  İslam  yayılsa  da,  totemizmlə  bağlı  inamlar 
müəyyən rol oynamışdır, məsələn öküz, qoyun, at, ilan, əjdaha kimi 
heyvanlar müqəddəsləşdirilmişdir. Bundan əlavə, Şabranda XII əsr 

---

 
335 
 
təbəqəsindən  tapılmış  maddi  nümunələrdə  «atəşpərəstliklə  bağlı 
naxış elementləri, simvollar üstünlük təşkil edir» (33, 238). Bu onu 
deməyə  əsas  verir  ki,  Azərbaycanda  islam  dini  yayılmış  olsa  da, 
gizli  atəşpərəstlik  özünü  naxışlarda,  müəyyən  rəmzlərdə,  müxtəlif 
mərasimlərdə qoruyub saxlayırdı.  
Naxçıvan  ərazisində  Bayəhməd  kəndində  kəşfiyyat  xarakterli 
tədqiqat işləri zamanı orta əsrlərə aid (XIV–XVII əsrlərə) nekropol-
da qəbirüstü abidə haqqında arxeoloqlar Ə.Novruzlu və V.Baxşəli-
yev belə qeyd edirlər:  «Nekropoldakı qəbirlərin  bir qismi  torpağın 
aşınması nəticəsində dağılmışdır. Onların əksəriyyətinin baş daşları 
düşmüş,  sinə  daşları  isə  çürümüşdür.  Qəbirlər  qiblə  istiqamətində-
dir.  Qəbirüstü  daşlar  əsasən  yastı  olub  dördkünc  formalıdır.  Onlar 
olduqca  kobud  hazırlanmışdır.  Bəzi  sinə  daşlarının  üzərində  ucları 
haçalanmış xətlərə təsadüf olunur. Sinə daşlarının bəzisinin üzərin-
də baş daşlarını keçirmək üçün dördkünc deşik açılmışdır» (24, 35). 
Bununla yanaşı, müəlliflər Qazançı nekropolunda XIII–XVII əsrlərə 
aid  qəbirlərin  də  kobud  hazırlandıqlarını  söyləməklə  yanaşı,  sinə 
daşlarının sandıqşəkilli olduğunu, onların gövdəsi boyunsa isə süjet-
li  təsvirlərə  rast  gəlindiyini  yazırlar  (24,  42).  Əbrəqunus  nekropo-
lunda isə «Sinə daşlarının bəziləri həndəsi və arxitektura ornament-
ləri ilə naxışlanmışdır. Onlardan birinin üzərində süjetli təsvir həkk 
olunmuşdur. O, sxematik quş, ucları dəyirmiləşdirilmiş həndəsi xət-
lər, insan və ağac təsvirlərindən ibərətdir. Təsvir oyma naxışla haşi-
yələnmişdir.» Müəlliflər hətta aşkar olunmuş bir sinə daşı qırığının 
üzərində  insan  təsviri  və  səkkizguşəli  gül  təsvirləri  olduğunu  da 
qeyd  edirlər  (24,  49).  Göründüyü  kimi,  bütün  qəbirlər  qiblə  isti-
qamətindədir, kobud hazırlanmışdır və üzərilərində müxtəlif səpgili 
təsvirlər  mövcuddur.  Bununla  bərabər,  Ə.Novruzlu,  V.Baxşəliyev 
XII–XVI  əsrlərə  aid  Xanəgah  nekropolunda  sərdabə  qalıqları 
haqqında da məlumat verirlər:  «O planda düzbucaqlı formada olub 
daşdan  tikilmişdir.  Bərkidici  maddə  kimi  əhəng  qatılmış  gəc 
məhlulundan  istifadə edilmişdir. İçərisi gəclə suvanmışdır. Sərdabə 
yuxarıda tağvari formada tamamlanır» (24, 90).  

---