ŞİRİn bünyadova

 
330 
 
fərqsizdir...Bu qazıların  yas mərasimləri VIII əsrdə Orxon boyların-
da yaşamış olan göytürklərin  yas mərasimlərindən fərqsizdir. Qəh-
rəmanların ölümündən sonra mindiyi atın quyruğu kəsilərək qurban 
edilir, yaslı qadınlar üzlərini parçalayaraq ağlayırlar, kişilər sarıqla-
rını yerə vurardılar (37, 11).  
Azərbaycanda ölüyə ehsan verilməsi (üçü, yeddisi, adna günlə-
ri, qırxı və ilində) müasir dövrdə də davam edir. Xüsusən ev yiyəsi-
nə  ehsan  verməsi  üçün  ona  kömək  etmək  və  görüləsi  işlərdə  yar-
dımçı olmaq da bir adətdir. Bu bilavasitə qarşılıqlı yardım formala-
rında özünü göstərir. B.Abdulla yazır: «Ümumiyyətlə, deyilən vaxt-
larda (müəllif burada üçü, yeddisi, qırxı, ili vaxtlarını nəzərdə tutur 
– Ş.B.) ölü üçün ehsan da vermək əslində elə ibtidai təfəkkür çağı-
nın əlamətlərini özündə qoruyub saxlayan əcdad ruhunu xatırlama, 
«ata-baba  günü»  mərasimi  ilə  bağlıdır.  Bu  cəhət  isə  əksər  dünya 
xalqlarının məişətində vardır» (23,  147).   
Ailə məişətindəki dəfn mərasimi həm də ölənin ailəsinin dərdi-
nə şərik olmaq kimi xüsusiyyəti zəruri edir. Azərbaycanda həm orta 
əsrlərdə, həm də müasir dövrümüzdə ölənin qırxına qədər ölü yiyə-
sini ziyarət etmək bir borc sayılmışdır. Arif Ərdəbilinin  «Fərhadna-
mə»sində  məhz  Azərbaycan  məişətinə  xas  olan  bu  adət  ilə  bağlı 
məsələlər öz əksini tapmışdır. Belə ki, Gülüstanın ölüm səhnəsi təs-
vir  edilərkən  onun  uşaq  doğarkən  öldüyü  göstərilir  (10,  64).  Şair 
Gülüstanın ölümü ilə bağlı acını şərh edərkən dərin hüznü və kədəri 
bu sözlərlə şerə tökür: «nalə və fəğan səsləri göyə çatdı, ürəyin tüs-
tüsündən heç kəs göyü görə bilmədi» (10, 110). A.Ərdəbili bu mü-
nasibətlə  Şirin  və  Məhin  Banunun  Gülüstanın  matəmində  ağlayıb 
başsağlığı verdikləri haqqında söz açır. İnsanlara ağır kədər üz ver-
dikdə, müəyyən mənada təsəlliyə ehtiyacları olur. Bu baxımdan da 
xalqımızın dəfn adətində məhz təskinlik vermək kimi keyfiyyət öz 
əksini tapır. Şair hətta öz dərdini belə qələmə alaraq yazır: «Heç kəs 
mənim  kimi  inildəyə  bilməz.  Heç  kəs  daxili  yanğını  mənim  kimi 
ifadə edə bilməz. Çünki torpağın altında can kimi əziz və can kimi 
təmiz  yatanlarım  var.  Ayuzlulər  cinsindən  bir  neçə  dilbər,  ürək 
meyvəsi  növündən  yeddi  oğul»  (10,  7).  Şair  də  öz  həyatında  ən 

---

 
331 
 
əzizlərini  itirmişdir.  Burada  o  bu  hisslərin  ona  yad  olmadığını 
vurğulamağa  çalışmışdır.  Şapurun  bir  il  gedib  Fərhadın  qəbri  üstə 
ağladığını  da  təsvir  etməklə  o  ölüyə  bir  il  yas  tutulduğunu  qeyd 
etmişdir. Şair ölulərin tabuta qoyulduğunu da xatırladır (10, 75).  
Orta  əsr  şairi  Mustafa  Zərir  əsərində  ehsandan,  halvadan, 
axirətdən  bəhs  edir  və  deyir  ki,  «dünya  fani,  nemətün  sonı  qəhər» 
(26,  283).  Şair  həmçinin  cəhənnəm  anlamına  gələn  tamu,  məzar 
anlamını  verən  sin  və  cənnət  mənasında  uçmaq  kəlmələrindən  də 
istifadə etmişdir. Bununla yanaşı, ölən adam haqqında belə yazır: 
                                      
Padişah ol dəmdə pir olmuş idi, 
Ömri anun axırı gəlmiş idi (26, 290).   
  
Bütün  bu  geniş  material  əsasında  dəfn  adətinə  təhlil  verib  bu 
günkü vəziyyətlə müqayisəli  şəkildə məsələni öyrənmək mümkün-
dür. Suli Fəqih  «Yusif və Züleyxa» əsrində ölünün  yuyulması, kə-
fənə sarılması və 40 gün yas verilməsi barədə yazmışdır (55, 116). 
Suli Fəqih ağı demək barədə qeyd etmişdir (55, 225). Suli Fəqih ölü 
namazının qılındığını qeyd edir (55, 268).  
Mirzə bəy əl Həsən-əl Hüseyni Cünabidi ölüm hadisəsini həyat 
riştəsinin (ipinin) kəsilməsi kimi qələmə verir. O həmçinin yazır ki, 
ölənlərin ruhunu anmaq üçün «müqəddəs məqbərənin ziyarətinə ge-
dib böyük ata-babalarının ziyarət mərasiminə başladı. Nəzirləri Kə-
bə astanəli olan mücavirlərə və xadimlərə payladı» (22, 672, 694).  
Səfəvilər dövründən bəhs edən Mikele Membre  yazır:  «Onlar-
dan biri öldükdə onlar onu dəstə ilə təsvirsiz,  yarpaqvari qızılı  na-
xışlı  və  parçasının  hər  tərəfi  qotazlı  olan  qara  bayraqlarla  basdır-
mağa gedirlər. Onlar nizənin başına ağac kimi budaqlar düzür, üzə-
rində  çoxlu  qırmızı  naringilər  yerləşdirir  və  dünbəklərin  müşayiəti 
ilə  gedirlər.  Onlar  həmçinin  dörd  nəfərin  daşıya  biləcəyi  taxtadan 
kəcavə düzəldirlər. Bu kəcavənin başına Quran oxuya bilən balaca 
oğlan oturdurlar və o ayələri oxuyaraq hərəkət edir. O, çoxlu kişinin 
müşayiəti  ilə  gedir.  Əgər  ölən  şahın  əsgəridirsə,  onlar  özləri  ilə 
onun bütün silahları ilə birlikdə atını da aparırlar. Sonra onları məs-

---

 
332 
 
cidə qoyurlar. Əgər ölən şahın rəğbətini qazanmışdısa, o, onun Ər-
dəbildə  dəfn  olunmasını  əmr  edir.  Mən  bunu  ondan  bilirəm  ki, 
Tachiatan Mansurun qardaşı ölən vaxt şahın qorçisi olduğuna görə 
o, onun Təbrizdən şərqə, üç günlük məsafədə yerləşən Ərdəbil şəhə-
rində  dəfn  olunmasını  əmr  etmişdi.  O  gün  bütün  əyanlar  və  mən 
qardaşı vəfat etmiş Mansura təsəlli vermək üçün onun evinə getdik» 
(39, 61).  
Oruc  bəy  Bayat  sufilərin  dəfn  adətlərinə  toxunmuşdur.  Bu 
təsvirdə  maraqlı  məlumatlar  verilir.  Müəllif  yazır  ki,  dəfn  adətləri 
qəribədir və onlar başqa müsəlman xalqlarının adətlərindən kəskin 
fərqlənir. Əgər əsilzadə adam vəfat etmişdirsə, onun bütün xidmət-
çiləri  tabutun  önündə  qurşağa  qədər  soyunmuş  vəziyyətdə  gedirlər 
və  sağ  qollarından  bir  parça  ət  qoparmaqla  özlərini  yaralayırlar. 
Ölənin oğulları da belə edə bilərlər. İki yüzə yaxın adam kəndirlər-
dən  yapışaraq  mərhumun  ölü  arabasını  dartıb  çəkirlər.  Onlar  belə 
edərək yüksək səslə Məhəmmədə ünvanlanmış dini şerlər və dualar 
oxuyurlar. Öndə isə iyirmi oğlan Məhəmmədin  Quranını oxuyaraq 
qoşa cərgə ilə çiyinlərində qiymətli bəzədilmiş  tabut aparırlar, on-
lardan  daha  qabaqda  isə  əllərində  üzərində  rənglənmiş  kağız 
hissəcikləri,  rəngli  lentlər  və  həmin  vaxtın  yetişmiş  meyvələri 
asılmış  böyük  olmayan  ağaclar  və  yaşıl  budaqlar  daşıyan  adamlar 
gedirlər. Dəfn mərasiminin sonunda mehtərlərin apardığı və ölünün 
sağlığında  sahib  olduğu  atlar  gedir.  Atlar  mərhumun  müharibəyə 
gedərkən istifadə etdiyi silahlar və yürüşdə əldə etdiyi qənimətlərlə 
yüklü  olur.  Qurşağa  qədər  çılpaq  olan  mehtərlərin  çiyinlərini 
yaraladıqları yerdən qan tökülür. Bütün bu gedənlər daş təknə olan 
yerə  qədər  hərəkət  edirlər.  Bu  təknənin  içində  ölünün  bədənini 
yuyurlar, sonra onu ağ kəfənə bükürlər.  Nəhayət,  yenidən hərəkətə 
gəlirlər. Yolda rast gələn kasıblara yemək paylanılır. Yemək beş-altı 
dəvəyə  öncədən  yüklədilib  və  məhz  bu  məqsəd  üçün  alınırdı.  Bu 
müddət  ərzində  zurna  və  balaban  yavaş  və  ahəstə  səslə  matəm 
musiqisi  çalır.  Bir  il  ərzində  ölənin  qohumları  hər  gün  qəbir  üstə 
gəlib dua oxumalıdırlar (7, 35–36). Göründüyü kimi,  burada adlı-
sanlı, nüfuzlu  xadimin  dəfn mərasimi  təsvir  edilir. Yuxarıda təsvir 

---