ŞİRİn bünyadova

 
322 
 
Göründüyü  kimi,  müəllif  burada  dəfn  adətinə  məxsus  olan 
xüsusiyyətləri  olduğu  kimi  təsvir  etmişdir.  Eyni  motivli  təsvir 
Füzuli  yaradıcılığında  da  yer  tapmışdır.  Belə  ki,  o  da  Leylinin 
anasının qızı ölərkən əhvalını təsvir etmişdir. Məsələn, 
 
Biçarə anası açdı başın, 
Başından aşırdı qanlı yaşın. 
Kafurini tökdü zəfəranə, 
Suzi-dil ilə gəlib fəğanə, 
Çox ağladı, etdi ahu nalə, 
Ağlar, kim olursa böylə halə. 
Əlqissə, tutub təriqi-matəm, 
Ol vaqeəyə yığıldı aləm. 
Təzim ilə tutdular binasın. 
Tən oldu müqimi-ərseyi-xak, 
Ruh oldu qərini-övci-əflak (30, 227). 
                           
Şairin  yaradıcılığında  yas  evi  matəmara  kimi  təqdim  olunur. 
Füzuli  Həzrəti-imam  Hüseynə  mərsiyə  yazıb  (31,  358–359).  Dəfn 
mərasimlərində  mərsiyə  deyilməsi  orta  əsrlərdən  bu  günümüzə 
qədər  gəlib  çatmışdır.  Qaranın  matəm  rəngi  olduğunu  qeyd  edən 
Xaqaninin bilavasitə özünün yazdığı mərsiyələr də vardır (1, 218). 
Şərəf  xan  Bidlisi  1367–68-ci  il  hadisələrindən  bəhs  edərkən 
yazır ki,  Sultan  Üveysin qardaşı əmir  Qasım ölərkən Xacı  Salman 
Savacı  onun  ölümünə  mərsiyə  yazıb,  burada  deyilir  ki,  «əfsus  ki, 
onun cavanlıq günlərinin günəşinin şüası ikinci dan yeri kimi uzun 
olmadı, açılmamış qızılgül payız tufanından töküldü. Ey göylər, bu 
günəş  üçün  ağlayın!  Biz  əminik  ki,  hamı  bu  məskəni  tərk  edib 
gedəcək. Amma heç kəsdə belə bir fikir yaranmadı ki, əmir Qasım 
gəncliyinin  çiçəklənən  vaxtında  əbədiyyət  bağında  öz  çadırını 
quracaqdır. Yaxını Bayram bəyə də Sultan Üveys elə dəfn mərasimi 
təşkil  etdi  ki,  beləsini  heç  kim  görməyib,  o  özü  də  qara  geyindi, 
əmirləri  də  boyunlarına  qara  palaz  (hər  hansı  bir  örtü  nəzərdə 
tutulur. – Ş. B.) asdılar» (27, 83).  

---

 
323 
 
Müasir  dövrümüzdə  olduğu  kimi,  orta  əsrlərdə  də  rast  gəlinən 
ağı demək, saç yolub üz və diz döymək adəti olmuşdur. Xaqani yas-
da  saç  yolub  yaxa  cırmaq  kimi  xüsusiyyətlərin  olduğunu  göstər-
mişdir. Yusif Məddah da dəfn mərasimində ağlaşma olduğunu qeyd 
edir: 
 
Şöylə kim, övrətlərdə adətdürür, 
Ağlayıbən ölünün yasın urur (8,  204).  
 
Yusif  Məddah  matəmdə  üz  cırıb  saç  yolmaqdan  bəhs  etmişdir 
(8, 203). Bu barədə Bəhlul Abdulla yazır: «Yas mərasiminin ən ilki-
ni şivən ayinidir. Şivən, əsasən, ölüm baş verdiyi andan ölünün dəfn 
üçün  evdən  çıxarıldığı  vaxtacan  davam  edir.  Ölən  üçün  təsiredici, 
yanıqlı sözlər, oxşamalarla hönkür-hönkür ağlamaq, üz cırmaq, saç 
yolmaq  kimi  xüsusiyyətlər  şivənin  əsas  əlamətlərindəndir»  (23, 
142).  Xalq  arasında  vay-şivən  qoparmaq  kimi  deyim  də  vardır. 
Növhə  qədim  matəm  nəğməsidir.  Nəinki  Azərbaycanda,  eləcə  də 
Yaxın  və  Orta  Şərqdə  yayılmış,  matəm  mərasimlərində  cənazə 
yanında  qadınların  oxuduğu  ah,  nalə  mahiyyətli  kədərli  şivən 
mahnısıdır.  Xalq  arasında  ağıçı  adlanan  qadınlar  olurdu  ki,  onlar 
ölünü ağlamaqda, ağı deməkdə peşəkarlaşırdılar, elə bu səbəbdən də 
onları yas mərasiminə dəvət edirdilər. El sözüdür ki, toyunku oyna-
maq,  yasınkı  ağlamaqdır.  Ağıçılar  mərhum  barədə  bildiklərini  və 
dərin  kədər  hissini  söylədikləri  yanıqlı  ağı-bayatılar  vasitəsilə  dilə 
gətirib yasa yığışanları ağladırdılar, yas iştirakçılarını kədərləndirir-
dilər. Yasda ifa olunan və mərhuma xitab edilən belə nümunələrdə 
ölünü oxşayan şerlər səslənirdi. 
Tarixdən şair Dəvdəkin  Alban hökmdarı  Cavanşirə  yazdığı  ilk 
ağı məlumdur.  
 
Mənim şərq ölkəmi bürüdü kədər, 
Yayılmış cahana bu qara xəbər. 
Qoy ellər eşitsin səsimi mənim, 
Səsimə səs verib ağı desinlər. 

---

 
324 
 
Cəsurdur, sanki bir heybətli aslan, 
Susardı önündə düşmən hər zaman. 
Başçılar, işxanlar tabeydi ona, 
Sonsuz məhəbbətdən, həm də qorxudan. 
Ona qıymış olan məlun bədniyyət, 
Ona vermiş olan əzab, əziyyət, 
Görüm min lənətə gəlsin o xain, 
Gəzsin Qabil kimi, olmasın rahət. 
Daraşsın canına əfi ilanlar. 
Tökülsün üstünə zəhərlə ağı, 
Şişsin və partlasın görüm o murdar (49, 22-23). 
 
Ölümlə bağlı mövcud ağılar «Kitabi–Dədə Qorqud» dastanında 
da yer almaqdadır.
 
Banıçiçək itkin sevgilisinin xiffəti ilə saç yoldu-
ğunu, üz cırdığını, gələndən-gedəndən onu çox soruşduğunu «getdi, 
gəlməz  bəy  igidim,  xan  igidim  Beyrək»-deyə  ağladığını  söyləyir 
(48, 163).  
Şivən ayini əsrlər boyu davam edir. Deyilən ağılar ölənin yaşı, 
xəstəliyi, sənəti və s. ilə də əlaqələndirilirdi. B.Abdulla dəfn mərasi-
mindəki  bu  proses,  yəni  şivən  haqqında  yazır:  «Nəzm,  bəzən  hətta 
nəsrlə  olan  şivən  örnəklərində  daha  çox  şivən  qoparan  kimsənin 
ölənə  münasibəti  qabarıq  şəkildə  ön  plana  çəkilir.  Bu  şivənlər  də, 
sözsüz, məzmunca bir-birindən fərqlənir» (23, 143). 
Ölünün  bədəninin  yuyulması  da  dəfn  adətlərindəndir.  Nizami 
ölünün bədəninin yuyulmasına da işarə edərək məlumat verir: 
 
Bir saat ağlamaqla gecəni qaraltdı, 
Çoxlu ağlayandan sonra (şahı) yola salmaq haqqında  
düşündü. 
Gülabi, mişki ənbərlə qarışdırıb, 
O qanlı bədənə tökürdü. 
İşıldayıb nur kimi parıldayana qədər 
Gülabla, kafurla onu tər-təmiz yudu, 
Şahlara layiq bir məclis düzəltdi (12, 323).  

---

 
325 
 
Tarixi mənbələrdə də ölənin yuyulması barədə məlumat vardır. 
Məsələn, Tac əd-Din əs-Salmani Teymur ölərkən bədəninin yuyul-
masından,  tabuta  qoyulmasından  bəhs  etmişdir  (6,  21).  Ölü  kəfən-
ləndikdən  sonra  xalça  və  ya  palaza  bükülür.  Bu  barədə  Xaqani 
deyir: 
 
Məni matəm palazına bürümüş dərdü hicran (1, 175).  
 
Bununla  o,  ölünün  palaza  bükülməsi  məsələsinə  toxunmuşdur. 
Həyat yoldaşı öləndən sonra özünü kimsəsiz hiss edən, yarını özünə 
həmfikir, qəmküsar, hesab edən  Xaqani həm də oğul itirən bir ata 
olduqda dərdi ikiyə qatlanır (1,  213). Müəllif bununla bağlı öz acı 
taleyini  qələmə  alır,  keçirdiyi  daxili  iztirab  və  mənəvi  sarsıntıları 
şerlərinə tökür. Xaqani əsərlərində kəfən, tabut, başdaşı və mərsiyə 
kimi  ifadələr  işlətməklə  dəfnlə  bağlı  məsələlərə  toxunmuşdur  (1, 
217-218).  O,  həyat  yoldaşının,  iyirmi  yaşında  gənc  oğlu  Rəşidəd-
dinin,  görkəmli  şair  Fələki  Şirvaninin,  əmiləri  Kafiyəddinin  və 
Vəhidəddinin və s. əzizlərinin vəfatı münasibətilə yazdığı mərsiyə-
lərində öz dərin hüzn dolu anlarını, itkilərin onun üçün nə qədər ağır 
və dəhşətli olduğunu ürək ağrısı ilə göstərməyə çalışmışdır. Fələyin 
əlindən gileylənən, özünü başı daşlı ata adlandıran Xaqani dərdinin 
çoxluğundan, buna isə dərmanın olmadığından ürək yanğısı ilə söz 
açaraq iztirabını belə qələmə alır: 
 
Ürəyi dağlı anan oldu qəmində nalan, 
Qoy ki, ondan daha çox odda alovlansın atan. 
Tabutun ziynəti, zərbaf kəfənin telləri tək, 
Bükülüb qəddi, saralsın üzü, tablansın atan, 
Torpaq altındasan, ağlar sənə üstündə fələk, 
Fələyin dövrü kimi tərsinə fırlansın atan (1, 217).  
 
Bununla  yanaşı,  naləsi  ilə  ev  əhlinin  qəlbini  parçalayan  şair 
oğlunun  tabutunu  zərə,  qəbrini  gövhərə  qərq  etdiyini  deyir.  Daha 

---