ŞİRİn bünyadova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
319 nı bir-birinə bağlayırlar, çənəsini bir parça yardımı ilə başın yuxarı hissəsinə doğru çəkilməklə bağlayırlar. Üzərinə bəyaz örtü örtürlər. Dəfn günü vəfat edən adamın evinin üstündə uca səslə oxunan minacat «salat» adlanır. Bu, ağır itkinin baş verdiyini elə-obaya bil- dirmək üçün edilirdi. Xalq arasında ölüm anında can verən adamın üstündə şivən qoparmaq olmaz, yəni ölünü «canbəsər» etmək olmaz. Son mənzilə getməzdən əvvəl ölünü yuyurlar. Ölü yuyan adamı el içində «mür- dəşir» və «qəssəl» adlandırırlar. Adətdir ki, «ölü yerdən qaldırılanda buradakı kənar şəxslər, həmçinin mərhumun yaxın kişi və qohum- ları otağı tərk edirlər. Mərhumla vidalaşmaq üçün qadın qohumları içəri buraxılır. Bu məqamdakı haray-həşir, üz cırmaq, saç yolmaq, yaxa yırtmaq şivənin ən kəskin anı sayılır» (23, 144). Bu xüsusda F.Sümərin yazdıqları da yerinə düşür: «Başlıca dərin kədər davra- nışı isə ağlamaq idi. Əsirlik, ölüm kimi hadisələr nəticəsində orda- lara qara şivən düşər, yəni ordalar dərin yasa bürünər, cəsur bəylər hönkür-hönkür ağlayar, qadınlar saçlarını yolar, üzlərini və ya- xalarını cırar və ayaqlarından ayaqqabılarını çıxarardılar. Göytürk- lərdən Osmanlı xanədanına qədər dəyişmədən davam edib gələn adətlərdən biri də budur. Ağlamaq keçirilən dərin iztirabı azaldırdı. Türklərdə belə hallarda ağlamaq təbii bir reaksiya kimi qəbul olunur və ağlamamaq eyib sayılırdı. Oğuz elinin başlıca yas əlaməti ağrəngli paltarlarını çıxardıb qara paltar geymək idi. Bu adət də səlcuq dövründəki türkmənlər arasında, İran monqollarında, teymu- rilərdə, qaraqoyunlularda, ağqoyunlularda, Anadolu bəylərində və nəhayət, Osmanlılarda görə bilərik» (32, 384). Bunu «Kitabi Dədə Qorqud» dastanında da görmək olar: Beyrəyin ölüm xəbəri ata- anasına çatan kimi evdə şivən qopur, qız-gəlin ağ çıxardıb qara geyinir, ölənin atının quyruğu kəsilir, igidlər qara geyinib göy sarınır, çalmalarını yerə vururlar və ağlaşırlar (48, 223). Ağlaşmadan sonra ölünü son mənzilə yola salırlar. Ölünü öz evindən götürürlər. Evdən çıxarılmış mərhumu yerdən götürən zaman tabutu qoyulduğu yerdən üç dəfə qaldırıb qoyur və nəhayət çiyinlərdə aparırlar. Müəyyən məsafə qət edərkən tabutun altına 320 girənlər dəyişirlər. Ölü çıxan evdə isə daş qoyurlar, üçüncü günü daşı evdən bayıra atırlar. Bu da bəllidir ki, «son vaxtlara qədər Gəncədə ölən adam çətin can verərkən, onun əlinə daş verirdilər ki, ruh bədəndən dərhal daşa keçsin və ölən adam canvermə əzabından qurtarsın. Bakıda mərhumun ruhunun daşa keçməsi üçün onun can verdiyi yerə qara daş qoyurlar. Qarabağda cənazəni götürərkən də yerinə daş qoyurlar ki, ruh həmin daşda qalsın. Hamilə qadın ölərkən onun qəbrinə daş qoymaqla belə güman edirlər ki, qarnındakı uşağın ruhu daşa keçəcəkdir və s.» (58, 18-19). Bəzi bölgələrimizdə (məsələn, Qazax) daş elə həmin gün mərhumun arxasınca atılır. Tabutun qoyulduğu otaqda üç gün süfrə çəkilməzdi, bu hal mərhumun ruhuna hörmətsizlik sayılırdı. Xalqın dəfn adəti ilə bağlı məqamlar orta əsr mütəfəkkirlərinin əsərlərində də öz əksini tapmışdır. N.Gəncəvi insan həyatında kədərli və ağır hadisə hesab olunan ölümə təbii bir proses kimi münasibət bildirir. Yəni o, bu hadisəni bir gün var olan insanın bir gün də həyatdan köçə biləcəyi obyektiv reallıq kimi qəbul edir. Şairin əsərlərində dəfn adəti və onun icra qaydaları təsvir olunur. İlk növbədə onu qeyd etməliyik ki, bir sıra hallarda dəfn mərasimi ölənin vəsiyyətinə uyğun şəkildə icra edilirdi. Bu zaman dəfn adəti- nə xas olan qaydalar əsla pozulmurdu. Bəzən xəstə vəziyyətinin ağırlığını hiss edib sonunun ölüm olacağını qəbul etdikdə əzizinə vəsiyyət edirdi. Bunu Nizami İsgəndərin ölüm səhnəsini təsvir edərkən qeyd etmişdir. Nizami «İsgəndərnamə» əsərində İsgəndərin anasına yazdığı məktubunda belə deyir: Ölümə çarə etmək olmaz, Çarə qapısını heç kəsin üzünə açmamışlar. Ölüm qızdırması adama qəsd etsə, Əlacın izini həkimdən gizlədər... Məndən ötrü ürəyini sıxma, Faydasız fəryad etməyə çalışma (35, 596-601). 321 Öz vəsiyyətində İsgəndər anasına səbir diləyir, şivən etməməyi, qara geyinməməyi, nalə etməməyi, yas saxlamamağı tövsiyə edir. Çünki dünya heç kimə qalmır. Füzuli də «Leyli və Məcnun» əsərində Leylinin anasına vəsiyyət etdiyini göstərmişdir (30, 223– 226). Vəsiyyət etmək indi də mövcuddur. Vəsiyyət şifahi və yazılı şəkildə ola bilər. Son məqamda öləcəyini bilən adamlar yaxınlarına şifahi şəkildə vəsiyyətini edərdi. Bəziləri sağlığında arzularının nə olduğunu bildirərdi və ya yazılı şəkildə qeyd edib saxlayardı. Orta əsrlərdə ölümdən qabaq mərhumun harada dəfn olunması barədə onun vəsiyyətinə əməl olunması ənənəsi mövcud olmuşdur. Bu barədə Şərəf xan Bidlisi yazır ki, Qazan xan öldükdən sonra onun meyitini Təbrizə gətirib özünün tikdirdiyi məqbərədə basdırır- lar (27, 54). Mərhumu öldüyü şəhərdə deyil, öz istəyinə uyğun olaraq başqa şəhərə aparırdılar, hətta əvvəlcədən sağlığında tikdir- diyi məqbərədə basdırırdılar. Qeyd edək ki, vəsiyyətin yerinə yeti- rilməsi bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Azərbaycanın Abşeron və Quba-Xaçmaz bölgələrində orta əsrlərdən ta XX əsrin ilk onilliyi- nədək müvəqqəti dəfnetmə, mövcud olmuşdur. Belə ki, bəzi varlı şəxslər, dindarlar, müsəlman dünyasının müqəddəs saydıqları şəhərlərdə dəfn olunmağı vəsiyyət edirdilər. Bunun üçün sərda- bələrdə müvəqqəti dəfn icra olunur və sonralar sümükləri Məşhəd, Kərbəla və başqa şəhərlərdə basdırırdılar. Nizami Gəncəvi Leylinin ölüm səhnəsini təsvir edərkən orta əsrlərdə icra olunan yas mərasimini göstərməyə çalışmışdır: Ana ki, cavan qızını elə gördü, Sanki qiyaməti o anda gördü. Ağarmış başından yaylığı açdı, Səmən kimi (ağ) saçını yolub yelə verdi. Balasının üzü və saçı həsrətində Üzünü döyür, saçını yolurdu. Nə qədər ki, ağı bilirdi, əzbər oxudu. Nə qədər ki, saçı vardı, başından yoldu. Gəncliyinə qoca kimi ağladı (16, 236). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|