ŞİRİn bünyadova

 
313 
 
Müxtəlif  xalqlarda  fərqli  şəkildə  dəfn  mərasimi  icra  olunduğu 
məlumdur.  Bu  mərasimin  bütün  dövrlər  üçün  xarakterik  olan  bir 
cəhəti  vardır  ki,  o  da  ölənə  və  bütövlükdə  ölüm  hadisəsinə  olan 
münasibətdir.  Dəfn  mərasiminin  qədim  tarixi  vardır.  Buna  qısaca 
nəzər yetirmək adətin mahiyyətini aydınlaşdırmağa yardım edir. 
Azərbaycanda islam dini yayılana qədər mövcud olan dəfn mə-
rasimləri  haqqında  arxeoloji  qazıntıların  (yeraltı  və  yerüstü)  məlu-
matlarına  əsasən  müəyyən  fikir  yürütmək  olar.  Ölüləri  dəfn  etmək 
üçün küp, daş, katakomba, torpaq və s. qəbirlərdən istifadə olunur-
du. Ümumən bütün dünya xalqlarının dəfnlə bağlı müxtəlif  təsəv-
vürlərdən  doğan  ölü  basdırma  ayinləri  mövcud  olmuşdur.  Belə  ki, 
ölünü  yandırıb  külünü  dəfn  etmə,  yandırıb  külünü  çaya  atma,  mu-
miyalama,  ölüyə  məxsus  əşyaların  onunla  birlikdə  məzara  gömül-
məsi,  ölənin  açıq  havada  qoyulması  kimi  dəfn  ayinləri  tarixə  mə-
lumdur.  Hətta  «ibtidai  insanlar  süni  mağaralardan  yalnız  yaşamaq 
üçün deyil, ölüləri dəfn etmək üçün də istifadə etmişlər» (38, 9). 
Azərbaycan  ərazisində  aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı 
əldə  olunan  nəticələrə  əsaslanan  Q.İsmayılov  qeyd  edir  ki,  Füzuli 
yaxınlığındakı Qaraköpəktəpədən şərqdə yerləşən Qarabulaq düzün-
dən  aşkar  olunmuş  kurqandan  ölüyandırma  mərasiminin  izlərinə 
təsadüf olunmuşdur. Bundan əlavə o, digər iki kurqan altında içəri-
sində  silahlar,  əmək  alətləri  və  bəzək  əşyaları  olan  daş  qutu 
qəbirlərə rast gəlindiyini söyləyir. Müəllif yazır: «Maraqlıdır ki, hə-
min qəbirdə tayfa başçısının skeletilə yanaşı, dəfn mərasimi zamanı 
öldürülmüş  iki  yaxın  adamının  sümükləri  də  aşkara  çıxarılmışdır. 
Bunlardan əlavə burada üzərində nəfis bəzəklər qalmış dəvə skelet-
lərinə də təsadüf olunmuşdur. Belə bəzək şeyləri, silah nümunələri, 
əmək  alətləri  və  eləcə  də  müxtəlif  gil  qablar  qəbirdən  və  əsas 
skeletin ətrafından da tapılmışdır. Ümumiyyətlə, bu qəbirdə saysız-
hesabsız avadanlığa təsadüf edilmişdir. Məlum olmuşdur ki,  bütün 
bunlar  dəfn  mərasimi  zamanı  meyitin  yanına  qoyulmuşdur»  (29, 
28–29).  Bu  ibtidai  insanların  ilkin  dini  təsəvvürləri  ilə  bağlı  idi. 
Yəni  bütün  bunlar  əşyaların  öləndən  sonra  da  mərhuma  gərəkli 
olması barədə düşüncəyə əsaslanırdı.  

---

 
314 
 
İbtdai  insanların  təbiət  hadisələrinə  münasibəti  haqqında 
arxeoloq Q.Əhmədov yazır: «Təbiət qüvvələri qarşısında aciz olan, 
yuxu  hadisələrini  izah  edə  bilməyən  ibtidai  insanlar  özlərinin 
gündəlik əmək və mübarizə fəaliyyətində ölü ruhlarından da kömək 
almaq istəmişlər. Buna görə də ölünü bütöv və yaxud onun hissəsi: 
kəlləsi,  sümüyü,  külü  və  s.  şəklində  saxlamağa  cəhd  göstərmişlər. 
Ölmüş  adamın  paltarını,  ona  aid  əşyaları  evdə  əziz  tutmaq  kimi 
adətlər  elə  indi  də  qalmaqdadır»  (21,  95).  Ölünün  əşyalarının  əziz 
tutulması  müasir  dövrdə    ailənin  düşüncə  tərzi  ilə  bağlıdır.  Çünki 
bir sıra müasir kənd ailələrində elələri vardır ki,  onlarda ölüyə  aid 
olan  əşyaların  sındırılması,  paylanılması,  yandırılması  və  atılması 
muşahidə  olunur.  Bu  adət  orta  əsrlərdə  də  mövcud  olmuşdur. 
Xaqani  yaradıcılığında  da  bu  məsələ  (oğlunun  ölümü  ilə  bağlı 
təsvirdə) öz əksini tapmışdır (1, 218). 
 
Azərbaycanda antik dövrdə müxtəlif dəfn etmə formaları oldu-
ğu məlumdur. Katakomba, çiy kərpic, taxta qutu, sarkofaq məzarlar 
və yerüstü əlamətləri izlənilməyən torpaq qəbirlərin mövcudluğu ar-
xeoloji  tədqiqatların  nəticəsində  aşkar  olunur  (47,  78-79).  Qafqaz 
Albaniyası  ərazisində  Amaras  adlı  ərazidə  aparılan  arxeoloji  tədqi-
qatlar zamanı üç dəfn adəti (sadə torpaq, küp, daş qutu) aşkar edil-
mişdir. Sadə torpaq qəbirlər də iki qrupa ayrılır: üst nişanəsi olma-
yan torpaq qəbirlər, üstü sal daşla örtülmüş torpaq qəbirlər (50, 80).  
Müqayisələr onu deməyə əsas verir ki, Persopolda aşkar edilib 
əhəmənilər  «dövrünə aid olan bu sarkofaq və eyni zamanda göstə-
rilən ölçülər və saxsı tabutun rəngi Mollaisaqlı və Qalagah tabutları 
ilə  eynilik  təşkil  edir.»  E.Şmidt  bu  tip  qəbirlərin  atəşpərəstliklə 
bağlı yarandığını söyləmişdir (51, 102). Təknə qəbirlərin Albaniya-
da  mövcudluğunu  F.Osmanov  qəbirlərin  baş  tərəfində  od  yan-
dırılması  ilə əlaqədar olaraq bu  ənənənin  atəşpərəstliklə bağlılığını 
qeyd  etmişdir  (53,  61).  Lakin  N.Rzayevin  də  qeyd  etdiyi  kimi 
«atəşpərəstlər  torpağı  pak  hesab  etdiklərindən  ölüləri  dəfn  etməz, 
onları  üstü  açıq,  yırtıcı  quşların  girə  biləcəyi  sükut  qalalarına 
qoyardılar. III–IV əsrlərdə tikilmiş belə sükut qalalarından biri indi 
də  Qax  rayonunda  durmaqdadır»  (52,  76).  Onda  belə  bir  fikir 

---

 
315 
 
söyləmək mümkündür ki, saxsı tabut və təknə qəbirlərdə dəfn olu-
nanlar ehtimala görə yuxarı dini təbəqənin numayəndələri olmuşlar. 
Yaxud  da  atəşpərəstlərin  sonrakı  dövrlərdəki  dəfn  adətində  müəy-
yən dəyişiklik baş vermişdir.  
Antik  dövrdə  Qafqaz  Albaniyasında  icra  olunan  dəfn  mərasi-
mində ölü  üçün  yas tutub ağlaşma qurmaq  adətinin  mövcudluğunu 
Moisey  Kalankatuklunun  verdiyi  məlumatlarından  əldə  etmək 
mümkündür. O yazır: «Əgər bir evdə ölü üçün yas saxlayıb ağlayır-
larsa, evin sahibinin ağıçılarla birlikdə əl-qolunu  bağlayıb çarın di-
vanına gətirmək və orada onları  cəzalandırmaq lazımdır. Ev adam-
ları  qoy  göz  yaşı  tökməsinlər»  (28,  73).  Deməli,  ağlaşma  mövcud 
olub  ki,  onun  qadağan  olunması  üçün  tədbirlər  görülməsi  nəzərdə 
tutulub.  Lakin  bu  ərazidə  yaşayan  bütün  xalqlarda  ağlaşma,  ölüyə 
yas  tutmaq  adəti  sonrakı  dövrlərdə  qalmaqda  davam  etmişdir. 
Deməli, qadağanın qoyulması xalqın real yaşam tərzinə sirayət edə 
bilməmişdir.  
Cəmiyyət  inkişaf  etdikcə  dəfn  mərasimlərində  müəyyən  dəyi-
şikliklər, yeniliklər meydana gəlirdi. Xüsusilə də monoteist dinlərin 
meydana gəlməsi dəfn adətlərinə bir sıra yeniliklər gətirdi. O cüm-
lədən Azərbaycanda yayılan islam dini özündən əvvəl yaranmış din-
lərə münasibət zəminində zənginləşərək yeni dövrün xüsusiyyətləri-
nə uyğunlaşmışdı. Din xalqa nə verirdisə, eyni zamanda onun adət-
lərindən və arxaik inanclarından da nələri isə əxz edirdi. Yəni, dində 
uzun illər boyu insanların psixologiyasına və məişət tərzinə uyğun 
olan mövcud adət və ənənələr, davranış qaydaları öz əksini tapırdı. 
Eləcə də, din xalqın bilavasitə yaşam tərzinə və davranış qaydaları-
na  sirayət  edərək,  müəyyən  ayinlərin  icrasını  gərəkli  etmişdir. 
Adətlərin dinə, dinin isə öz növbəsində məişətə qarşılıqlı təsiri orta 
əsrlərdə aydın sezilməkdədir. Bu qarşılıqlı təsir isə hamılıqla qəbul 
olunmuş ənənəyə çevrilərək kütləvi xarakter alırdı.  
Orta əsr abidələrində əvvəlki dövrlərdən fərq ondan ibarətdir ki, 
qəbrə  əlavə  şeylər  qoyulmur,  lakin  qəbir  daşları  üzərində  şəkil  və 
işarələr  həkk  edilirdi.  Bu  xüsusda  Q.İsmayılov  Füzulidəki  Mirəli 
türbəsinin divarlarındakı təsvirlər barədə belə  yazır: «Ölçücə o qə-

---