ŞİRİn bünyadova

 
336 
 
Xalq  arasında  qəbirləri  vaxtaşırı  ziyarət  etmək  bir  adətdir.  Bu 
orta əsrlərdə də mövcud olmuşdur. Məsələn, Bidlisi göstərir ki, Şah 
İsmayıl  Ərdəbildə  ata-baba  qəbirlərini  ziyarət  etdi  (27,  170).  Suli 
Fəqih yazır: 
 
 
 
Atamızın, dədəmizin sininə 
Varibən bir yadət idəlim yenə (55, 266). 
 
Müasir  dövrdə  də  əzizlərin  qəbirlərini  ziyarət  etməyi  insanlar 
özünə borc bilir. Bu xüsusən də Novruz bayramı zamanı icrası vacib 
sayılan davranışa çevrilmişdir. 
Müasir dövrdə dəfn mərasimi əvvəllər də olduğu kimi, din xadi-
mi olan mollanın iştirakı ilə keçirilir və bu zaman bir sıra adətlərin 
icrası  mütləq  sayılır.  Xüsusən,  müasir  kəndlərdə  dəfn  mərasimində 
ağı  deyib  ölünü  oxşamaq  adəti  vardır.  Özü  də  ağı  deyən  qadınlar 
səslərinə  müəyyən  ahəng  verərək  sanki  musiqi  sədası  kimi  xüsusi 
ifa ilə dil deyirlər. Bu zaman ölən insana xas olan keyfiyyətlər ağı-
larda öz əksini tapır. Yaşına, xasiyyətinə, sənətinə uyğun olan xüsu-
siyyətlər  ağılara  tökülür.    Bəzi  ailələr  üçü  ilə  yeddisini  birləşdir-
məyə  üstünlük  verir.  Bir  sıra  hallarda  isə  cümə  axşamları  sadə 
mərasimlə qeyd olunur və əlavə böyük ehsan verilmədən keçirilir.  
N.Quliyevanın  müasir dövrün dəfn adəti haqqında verdiyi  mə-
lumatlarında bir sıra məsələlər  (mərhumun ölən  günü, üçü,  yeddisi 
və qırxı saxlanıldığı haqqında) öz əksini tapmışdır (25, 261). Müasir 
dövrdə  ölənin  52-ci  gününü  də  qeyd  edirlər.  Bu  da  guya  ətin  sü-
mükdən ayrıldığı gündür. Lakin bu barədə məlumata heç bir orta əsr 
müəllifinin əsərində rast gəlinmir. Deməli, 52-ci günün qeyd olun-
ması sonrakı dövrlərə aiddir. 
İslam dinində belə bir inanc da mövcuddur ki, ölü torpağa qarış-
malıdır. Buna görə də «Lənkəran əyalətinə İslam dini daha çox təsir 
göstərdiyindən,  qəbiristanlarda  böyük  başdaşı  və  sinədaşı  qoymaq 
günah hesab edilmiş, qəbirlərin yerlərlə bərabərləşməsi savab sayıl-
dığından indi qədim qəbir daşlarına çox az təsadüf edilir. Qədimdə 

---

 
337 
 
indiki  Böyük  bazar  məhəlləsi  üçün  XVI  əsrdə  Lənkon  adlı  kəndin 
yerində qəbiristan olmuşdur» (36, 398). 
Azərbaycanın bir sıra ərazilərində  (Qazax, Gədəbəy, Naxçıvan, 
Qubadlı,  Laçın  və  s.)  mağara-pirlər  mövcud  idi.  Əhali  ölüləri 
(güman etmək olar ki, onların vəsiyyətlərinə görə) müvəqqəti olaraq 
belə  yerlərdə  bir  müddət  saxladıqdan  sonra  basdırmağa  Kərbəlaya 
aparırdılar (59, 102). Bu məlumat XX əsrin əvvəllərinə aid olsa da, 
orta əsrlərin qalığı olduğuna şübhə yoxdur.   
Hələ qədim dövrlərdən «yas törənində də ölən üçün 40 gün təzi-
yə saxlamaq, onun ölümünün 40-cı günü ehsan vermək adəti vardır. 
Etiqada görə, ölənin 40-cı günü xüsusi mərasimlə  yad edilmədikdə 
bunun  əzabını  çəkən  ruh  qəzəblənib,  yeni-yeni  fəlakətlər  törədir» 
(40, 45). 
Şirvanşahlar sarayında olduğum zaman burada Şirvanşah I Xə-
lillulahın  anası  və  oğlanlarının  dəfn  olunduğunu  müşahidə  etdim. 
Deməli,  şahın  əzizləri  də  sarayın  daxilində  basdırılırdı.  Belə  ki, 
«türbənin yazısında göstərilir ki, onu 1435/6 illərdə I Xəlillulah ana-
sı və oğlu üçün tikdirmişdir. Şair Bədr Şirvaninin verdiyi məlumata 
görə, həmin ildə Şirvan şahının anası Bibixanım və yeddi yaşlı oğlu 
Fərrux Yamin vəfat etmişlər... I Xəlillulahın daha əvvəllər vəfat et-
miş üç oğlu Şeyx Saleh, Bəhram, və Məhəmməd İbrahim də burada 
dəfn olunmuşlar» (34, 88). Təkcə «Təbrizdə bir sıra iri qəbiristanlıq 
var idi. Hər bir böyük məhəllənin ayrıca qəbiristanlığı olurdu. On-
lardan  Surxab,  Gəcil,  Çərəndab,  Şam,  Vilyankuh,  Səyyaran  və  s. 
göstərmək  mümkündür.  Hafiz  Hüseyn  Kərbəlayı  Təbrizi  adlarını 
qeyd  etdiyimiz  və  əlavə  olaraq  şəhərin  özündə  və  bəzi  yerlərində 
dəfn olunmuş şəxsiyyətlər haqqında ətraflı məlumat vermişdir» (56, 
79-80). 
Orta  əsrlərdə  icra  olunan  dəfn  mərasimi  haqqında  məlumatlar 
dastanlarımızda  da  yer  almışdır.  V.Veysəlova  yazır:  «Azərbaycan 
məhəbbət  dastanlarında  dəfnlə  bağlı  müxtəlif  adət  və  mərasimlərə 
rast gəlirik ki, bu da orta əsrlər Azərbaycanında dəfn adətlərini öy-
rənməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir» (17, 114). Sınaqlarda müd-
rikləşən  atalar  sözlərində  qeyd  edilir  ki,  «Matəm  dərd  gətirər,  gə-

---

 
338 
 
tirdiyini də sərt gətirər»,  «Ölünün varına  yox, göruna and içərlər», 
«Ölünün vəsiyyəti ölü ilə gedər» (54, 133;135). Bütün bunları qeyd 
etməkdə  məqsədimiz  ilkin  çağlardan  orta  əsrlərə  keçid  zamanında 
dəfn mərasimində baş verən dəyişiklikləri izləməkdən ibarətdir. Bu 
dəyişiklik  ondan  ibarətdir  ki,  ilkin  çağlarda  ölünün  yanına  onun 
əşyalarını da qoyurdularsa, orta əsrlərdə bu adət aradan qalxmışdı. 
Bundan  əlavə  ölünün  yuyulması,  kəfənə  bükülməsi  və  qəbir  üstü 
daşların  qoyulması  orta  əsrlərin  yenilikləridir.  Bu  cəhətdən  
Q.Əhmədovun fikri əhəmiyyətlidir. O yazır: «İslam və xristian dini 
dəfn adətlərində baş və sinə daşları ölünün xatirə abidəsi olmuşdur. 
Qəbirə  əşya  qoymaq  adəti  sıradan  çıxdıqdan  sonra  insanlar  həmin 
əşyaların şəkillərini qəbirlərin baş və sinə daşlarında  həkk etmişlər. 
Hətta  qəbirlərin  üstündə  daşdan  insan,  daha  sonralar  isə  at  və  qoç 
heykəlləri  qoymuşlar,  türbələr  tikmişlər»  (21,  99).  Burada  qeyd 
olunanlar  təbii  ki,  orta  əsrlərdə  baş  verirdi.  Arxeoloji  tədqiqatlar 
zamanı  Goranboyun  Gürzalılar  kəndi  ərazisində  aşkar  olunmuş 
«qəbir daşlarının əksəriyyəti yonulmuş buynuzlu və buynuzsuz qoç, 
fil, at, sandıq formalı daşlardan ibarət olsa da, bəziləri uzun formalı, 
ictimai tipli binaları əks etdirir. Bu daşların bəzi nümunələri Gəncə 
şəhərində  saxlanılır»  (43,  39).  Bu  qəbirlərin  bəzilərinin  XII–XIII, 
bəzilərinin  isə  XIII–XIV  əsrlərə  aid  olduğu  A.Məmmədov  tərə-
findən  (üzərlərindəki  yazılara  əsasən)  qeyd  edilir.  Sərdabə  yalnız 
vəzifə  sahibləri  adlı-sanlı  dövlət  adamları  üçün  qoyulurdu.  Orta 
əsrlərdə  ailəvi  məqbərələr  mövcud  olmuşdur.  Ümumiyyətlə,  qəbir 
abidələri unudulmazlıq nişanəsidir, əsrlərin xatirəsidir. 
Q.Qədirzadə  yazır:  «Vacib  olmayan  bir  sıra  əməllər,  adət  və 
inamlar  mövcud  olsa  da,  mərhumun  yuyulması,  hünutlanması,  kə-
fənlənməsi, qəbrin quruluşu, meyit namazının qılınması, məzara en-
dirilmə, təlqin, dəfn qaydaları islama əsaslanır. Adı çəkilən məsələ-
lər  mərhum  üçün  vacib  sayılır.  Bunlarla  bərabər  bir  sıra  adət  və 
inamlara  da  əməl  edilir.  Həmin  əməllərin  müstəhəb  hesab  olun-
masına  baxmayaraq,  el  arasında  onlar  mütləq  yerinə  yetirilir»  (11, 
182). 

---