Sitologiya va genetika

hujayra HAQIDAGI TA’LIMOT

Sitologiya — hujayra haqidagi fan
0 Hujayraning tuzilishi va

III bob	SITOLOGIYA ASOSLARI
	\

9- §. Hujayrani o rganish tarixi va hujayra nazariyasi

Tirik organizmlarning hujayraviy tuzilishini o‘rganish bevo- sita mikroskopning kashf etilishi bilan bog‘liq. 1665- yilda ing- liz olimi Robert Guk daraxt po‘stlog‘idagi po‘kak to‘qimadan yupqa kesmalar tayyorlab mikroskop yordamida kuzatganda ajoyib yangilikni kashf etdi. U daraxtning po‘stlog‘i bir xil mas- sadan iborat bo‘lmay, balki juda mayda bo‘shliqlardan, ya’ni ka- takchalardan iborat ekanligini aniqladi. Bu mayda bo‘shliqlarni R.Guk “sellula” (katakcha, uyacha, hujra) deb atadi. “Hujayra” atamasi ham shu ma’noga ega. Keyinchalik bir qator olimlar har xil o‘simlik va hayvonlarning to‘qimalarini mikroskop yordamida tekshirib, ularning hammasi ham hujayralardan tashkil topganini aniqladilar. Masalan, M.Malpigi va N.Gryu 1671- yilda o‘simlik hujayralarining tuzilishini, A.Levenguk 1680- yilda qondagi qizil qon tanachalari — eritrositlarni, bir hujayrali hayvonlar va bak- teriyalarni birinchi marta o‘rganadi.

Uzoq vaqt davomida hujayraning asosiy qismi uning tashqi qobig‘i deb hisoblangan. Faqat XIX asrning boshlarida olimlar hu­jayra qandaydir suyuqroq modda bilan to‘ldirilgan degan xulosaga keladilar. 1831- yilda ingliz botanigi R.Braun hujayralarda yadro mavjudligini aniqlaydi. Chex olimi Ya.Purkine 1839- yilda hujayra tarkibidagi suyuqlikni protoplazma deb atashni taklif etadi.
Shunday qilib, XIX asr boshlarida o‘simlik va hayvon orga-
nizmlari hujayralardan tashkil topgan, degan xulosa vujudga keladi. 1838—1839- yillarda nemis olimlari: botanik M. Shleyden va zoolog T.Shvann o‘sha vaqtgacha fanda to‘plangan hujayra haqidagi ma’lumotlarga tayanib hujayra nazariyasini yaratdilar. Keyinchalik hujayra nazariyasi juda ko‘p olimlar tomonidan rivoj- lantirildi. Nemis olimi, shifokor R.Virxov hujayrasiz hayot yo‘qli- gini, hujayraning tarkibiy qismi yadro ekanligini va hujayra faqat hujayradan ko‘payishini isbotlab berdi. K.Ber sutemizuvchilarning tuxum hujayrasini kashf etdi va ko‘p hujayrali organizmlar bitta urug‘l angan tuxum hujayra - zigotadan rivojlanishini isbotladi.
Mikroskop texnikasini yanada takomillashtirilishi, elektron mikroskoplarning yaratilishi va molekular biologiyaning usullarini paydo bo‘lishi hujayra sirlarini yanada chuqurroq o‘rganishga, uning murakkab tuzilmalarini bilishga, ularda kechadigan turli-tuman bio- kimyoviy jarayonlarni aniqlashga imkon yaratdi. Bugungi kunda hu­jayra nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Barcha tirik organizmlar, ya’ni mikroorganizm, o‘simlik va hayvonlar tanasi hujayralardan tashkil topgan.
   
2. 
   Yangi hujayralar faqat avval mavjud bo‘lgan hujayralarning bo‘linishi tufayli vujudga keladi.
   
3. 
   Organizmlarning hujayralardan tashkil topishi ularning kelib chiqishi bir xil ekanligidan darak beradi.
   
4. 
   Hujayra tirik organizmlarning tuzilish va funksional birligi hisoblanadi.
   
5. 
   Har bir hujayra mustaqil ravishda hayot kechirish xususiya- tiga ega.
   

Hujayra nazariyasi biologiya fanining rivojlanishiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu nazariya tufayli organizmlar bir xil morfologik asosga ega ekanligi isbotlandi. Hayotiy hodisalarni umumbiologik nuqtayi nazardan tushuntirishga imkon yaratildi. Hujayra biolo- giyasini o‘rganishda mamlakatimiz olimlarining ham katta hissalari bor. Akademiklar K.Zuparov, J.Hamidov va ularning shogirdlarini bu boradagi ishlari diqqatga sazovordir.
Hujayrani kashf etilish tarixi haqida ma'lumot bering. Hujayra nazariyasining asosiy qoidalari haqida ma'lumotlarni bayon eting.
H
m
ujayra nazariyasini biologiya fani rivoji uchun qanday ahamiyati bor?
O'zbek olimlaridan kimlar hujayra sohasida tadqiqotlar olib borishgan?

10.