Siyasət Elminə bir Baxış Müəllif
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Siyasi sistemlə eyni qrupdan (kökdən) olan terminlər
- Əgər bu mətləb "İslam respublikası imana prinsipinə əsaslanan bir sistemdir." deyə bildirən ikinci maddə ilə müqayisə olunarsa, belə bir nəticə
- Bu tərif belə bir düşüncəni formalaşdırır
- İran İslam Respublikasında ölkə məsələlərinin idarəetmə təşkilat və ya hökumət üzvləri aşağıdakılardan ibarətdir
- Bu amillər aşağıdakılardan ibarətdir
13
cəmiyyətlərdən daha təsirli şəkidlə həyata keçirməyə imkan verir. Başqa ifadə ilə desək, qüdrət bir cəmiyyətin ümumi meyllərin təsiri altında seçilən hədəflər istiqamətində mənbələri hərəkətə gətirmə qabiliyyətidir. Həmçinin, qüdrət qərar qəbul etmə qabiliyyəti və məsuliyyətə səbəb olan qərarların seçilməsidir.40 Yuxarıdakı tərifdə diqqət yetirildiyi kimi, bəzən siyasi sistemin mövqeyi ölkə, bəzən dövlət və hətta hökumət, yəni inhisarçı olaraq qüdrət və informasiyadan istifadə qabiliyyət və haqqına malik olan icra aparatı mənasında və həmçinin, hədəfə nail olmaq üçün qabiliyyət və qüdrət mənalarında tərif edilmişdir. Eyni zamanda, onu "siyasi rejim" mənasında da istifadə etmişlər. o
Siyasi sistem siyasi ədəbiyyatda oxşar söz və məfhumlarla məna olunduğundan, danışıq və yazılarda siyasi sistemin yerinə istifadə edilən bir neçə termin araşdırma mərkəzində dayanır ki, bu terminlərdən bəzilərinin digərlərinin yerinə işllədilməsini müşahidə edək və nəticədə bizim daha aydın şəkildə onları bir-birindən ayıra və siyasi sistemi aşkara çıxara bilməyimiz üçün zəminə yaransın və sonda bu məfhumları məntiqli şəkildə bölgülərə ayıra bilək. Nəzərinizə çatdıracağımız terminlər aşağıdakılardan ibarətdir: Dövlət, hökumət və ölkə.
Dövlət41bir mənada müəyyən və təyin edilmiş bir siyasi sistemdir. Yəni, hansısa bir siyasi sistem bir ölkə qəlibində xarici aləmdə həyata keçdiyi, hansısa bir cəmiyyətin mədəniyyəti, qabiliyyəti və siyasi iradəsi ilə mütənasib olaraq möhkəmlənib formalaşdığı və insan cəmiyyəti siyasi sərhədlər hüdudunda müəyyənləşdirmə və razılaşma yolu ilə inkişaf və səadətin müştərək tərifini əldə etdiyi zaman, müştərək mənfəət və taleyə malik olur, müştərək dost və düşmənlər qazanır və öz mənfəətlərini mühafizə etmək üçün həmfikir, həmkar və müttəfiq olur, vahid bir əl və mərkəzləşdirilmiş qüdrətə çevrilir. İşlərin idarə edilməsi və nəzərdə tutulan məsələləri tənzimləmək üçün vahid bir təşkilatı formalaşdırır və öz taleyi ilə bağlı müstəqil və inhisarçı hakimiyyət haqqını özü üçün qoruyub saxlayır. Digər dövlətlər üçün də bu haqqı rəsmi şəkildə tanıdığı kimi, nəticədə başqa dövlətlərin siyasi talelərinə müdaxilə etməklə bağlı məhdudiyyətə inanır. Beləliklə, bu tərifə diqqət yetirməklə dövlətin əsil ünsür və amilləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Cəmiyyət. Yeni dövlətlərdə, xüsusən də, on doqquzuncu əsrin sonlarından indiyə qədər millət qəlibində tərif olunur və beləliklə, siyasi cəmiyyət şöbələri və millət ünsürü bir-birindən ayrılmış və fərqləndirilmişdir. İslamda bəşər cəmiyyətinə yanaşma daha çox etiqadi və məktəb yönlüdür və fiziki, irqi,
40 Əhməd Pişavər, "Cameeşenasiye seyasi (Siyasi sosiologiya) ", səh. 41. 41 Onun latın dilindəki qarşılığı "state"dir.
14
qəbiləvi və dil xüsusiyyətlər daha az diqqət mərkəzində dayanır. Nəticədə, İslam ümməti hətta dövlətlər və siyasi bölmələrdən daha geniş mənada müsəlman icmasının tərifində xüsusi mövqeyə malikdir. 2. Ölkə (ərazi). Yuxarıdakı tərifdə ölkənin kənarında yer almasının səbəbi ölkənin ən əsas xüsusiyyətinin onun coğrafi ünsürlərində gizlənməsi məsələsidir. Həmin səbəbdən, onu siyasi sistemin həyata keçdiyi yer seçirlər. Beləliklə, razılaşma əsasında olan coğrafi sərhədlər müəyyənləşdirilmiş siyasi sistemləri və ya dövlətləri bir-birindən ayıran hesab olunur.
(təşkilatlardır) və fərdlərin məcmusuna, məqam və cəmiyyətin işlərini tənzim və idarə edən orqanlara şamildir.
məhudlaşdırılmayan və azadlıq kimi xatırlanılan toplu (ümumi) iradənin istifadə olunması haqqıdır. Sonuncu yüzillikdə beynəlxalq sistem şəklində formalaşmış dövlətlər bu təşkilatın bəzi hüquqlarını özləri üçün ləğv etmiş və onu dövlətdən daha əhatəli olan təşkilatların, terminlə desək, "Birləşmiş Millətlər Təşkilatı" (BMT), "Təhlükəsizlik Şurası" və digər beynəlxalq və regional təşkilatlar kimi beynəlxalq təşkilatların ixtiyarına vermişlər. Başqa bir tərifdə yalnız icraedici qüvvəni "dövlət" adlandırmaq olar və bu tərifə uyğun olaraq hökumət dövlətlə müqayisədə aidiyyatı olan mövqedə yer tutur və dövlət hökumətin bəzi vəzifələrini öhdəsinə götürür. Belə ki, əgər hökumət ölkə işlərinin tənzimlənmə və idarəetmə amilidirsə, dövlət birbaşa tənzimedicidir və hökumətlə yanaşı bu tənzimləmənin icraedici funksiyasını öhdəsinə alır. Misal olaraq, İran İslam Respublikasının konstitusiyasından belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, o, hökuməti dövlətə nisbətdə daha məhdud hesab etmiş və elə ilkin prinsip olaraq aşkarcasına belə bəyan etmişdir: "İran hökuməti İran millətinin haqqın, ədalət və Quranın hakimiyyəti ilə bağlı qədim zamanlardakı etiqadına əsasən, İslam inqilabının ardınca... ona müsbət rəy verdiyi islami respublikadır." Əgər bu mətləb "İslam respublikası imana prinsipinə əsaslanan bir sistemdir." deyə bildirən ikinci maddə ilə müqayisə olunarsa, belə bir nəticə hasil olacq ki, İran hökuməti islami formaya malik olan sistemdir və bu mətləb dövlətin birinci tərifinə zəmanət verir. Üçüncü prinsipdə islami respublikanın dövləti üçün sadalanan vəzifələrdən dövlətin bu bəyana əsasən, ölkənin rəsmi təşkilat və məqamlarına (vəzifələrinə) şamil olduğunu hesab etmək olar ki, bu da hökumətin tərifinə tətbiq edilir.42 Geniş yayılmış siyasi ədəbiyyatda dövlətlə bağlı pərakəndə və fərqli təriflər təqdim olunur. Onların aşağıdakı bəzi nümunələrinə işarə etmək olar:
42 Hökumətin tərifi bəhsin davamında qeyd edilmişdir. 15
Alen Beyronun onun üçün dörd mənanı qeyd etdiyi "ictimai elmlər lüğəti": 1. Hökumət və siyasi sistem forması. Məsələn: Səltənət (padşahlıq) dövləti və respublika. 2. Bir millətin hökumət və idarəetmə təşkilatı. 3. Siyasi heyət ünvanında tanınan vətəndaşlar toplusu. 4. Vahid bir siyasi hakimiyyətə tabe olan geniş bir ölkə. Alen Beyro zehndə yaranan dövlətin məchul simasını daha da şəffaflaşdırmaq üçün əlavə edir ki, dövlət həqiqətdə yalnız qanunu, konstitusiya çərçivəsində hökuməti qorumaq, hamının tərəqqisi və səadəni (rifahını) yüksəltmək, ümumi nəzmi təmin və ümumi məsələləri idarə etməyin onun xüsusi vəzifəsindən ibarət olduğu siyasi formadır (quruluşdur). Dövlət bir fərd və ya bir qrupdan ibarət olmayan ümumi mənafelərin təminində xüsusi ixtisasa malik olan bir hissə deyil, əksinə hansısa bir tənzimləyici aparatı formalaşdırmaq və istiqamətləndirmək üçün cəmiyyətin başında yer tutan və möhkəmlənməyi qəbul edən təşkilatların məcmusudur.43 İki amerika və ingiltərəli yazıçının müştərək işi olan digər "ictimai elmlər lüğəti"ndə onlar "dövlət" məfhumunu açıqlamaqla müxtəlif mənalar təqdim edirlər. O cümlədən, belə yazırlar: " "Dövlət" termini müəyyən bir məntəqədə yaşayan və onların arasından seçilmiş olan çox az saydakı fərdlərin həmin qrupdan olan əhalinin fəaliyyətlərini real və ya qrupa məxsus təxmini mənafelər və zor tətbiq etməkdən yardım almaqla kontrol etmək intizarında olan bir əhali qrupuna işarə edir. Həmçinin, dövlət bir ölkədə yaşayan qrupun hakimiyyətindən ibarətdir. Bu tərifdə "əhali", "ölkə", "hökumət" və "müstəqillik"dən ibarət olan dörd amil digər siyasi təşkilatlardan dövləti ayırıb fərqləndirmək üçün seçilmişdir. Bu amillər dövləti asılı istismarçılıq, katolik kilsəsi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və arılar cəmiyyətindən fərqləndirmək üçün yetərlidir." Sosiologiyanın bəyanı ilə desək, dövlət siyasi tərkibə (mürəkkəbliyə) malik olan millətin iradəsini ümumi mənafe əsasında formalaşdıran bir təşkilatdır.
Birincisi, dövlətin zor tətbiq etmə qüdrəti bir növ millətin iradəsi ilə bağlıdır. İkincisi, millətin bir qayda olaraq müştərək mənafe və hədəfləri vardır. Kuleb və Vilsonun nəzərində dövlətlə cəmiyyəti fərqləndirməklə bağlı onların belə söylədiyini qeyd etmək olar: "Dövlət cəmiyyətin hamısı deyil, onun bir hissəsidir." Bəziləri dövləti hökumətdən ayırırlar. Məsələn: Balard "hökumətin dövlətin onun vasitəsi ilə əməl etməsinə etiqadlıdır." Vilson "hökuməti qanuni olaraq əllərində qüdrət olan bir qrup, amma dövləti həmin qrupun fəaliyyətini təyin və
43 Alen Beyron, "Fərhənge ulume ictimai", səh. 404. Tərcümə: Doktor Baqir Saruxani. 16
tənzim edən bir tərkib" hesab edir. Nəticədə, dövlətin hüquqi məfhumunu Hakelsonun dililə belə bəyan edir: "Dövlət qanuni bir sistemdir."44
2. Hökumət45 Bir dövlət öz hədəflərinə düzgün şəkildə təşkil olunduğu və əməl etmək üçün münasib bir nümunəni seçdiyi zaman öz hədəflərinə nail ola bilər. Rəftari nümunənin (meyarın) həyata keçməsi məsuliyyətini öz üzərinə götürən və cəmiyyətin himayə və itaət etmək funksiyasını xatırladılan təşkilatla təmin edən bu təşkilat və məmurlar hökumət adlanır. Hər hansı bir cəmiyyətdə mövcud olan, davamlı olmaq istəyən və həmin cəmiyyətin üzvlərinin bağlılıq amili olan müştərək hədəflərə nail olmaq istəyən bir dövlət inkaredilməz bir zərurətdir. Hətta, icbari dövlətin süqutunu istəyən anarxiya məktəbinin ardıcılları bir növ hakimiyyəti qəbul edir və camaatın özünün ikrah və məcburiyyət olmadan onu formalaşdırmasını tələb edirlər. Beynəlxalq miqyasda kommunist cəmiyyətinin bərqərar edilməsindən sonra dövlətin istehlakçı xüsusiyyətə malik olacağı etiqadına malik olan kommunistlər belə, həmin cəmiyyətdə bir növ iqtidarın varlığını inkar etmirlər.46 Beləliklə, hökumət bunlardan ibarətdir: Fərdlərin məcmusu, məqamlar (rütbə və vəzifələr), ölkəni idarə etməkdə rol oynayan orqanlar. Bu tərifdə məqam və orqanlar qərar qəbul edən və icraçı olan amil və təşkilatlara, həmçin, icra aparatı məcmusundan kənar olaraq fəaliyyət göstərən fərd və təşkilatlar şamildir, lakin onların fəaliyyətinin mövzusu ölkə məsələlərinin idarə edilməsidir.
hökumət üzvləri aşağıdakılardan ibarətdir: Sistemə (quruluşa), üçlük təşkil edən icra aparatı, qanunverici aparat və məhkəmə aparatına və onlardan asılı və ya tabe olan məclis və sair kimi təşkilatlara, eyni zamanda, cəmiyyətin qoşun və ordu və sair kimi təhlükəsizlik quruluşuna rəhbərlik. Siyasi mütəfəkkirlərin nəzərində hökumət başqa mənalarda da istifadə olunur. O cümlədən, "Nəzəriyyehaye dovlət" adlı kitabda hökumətin müxtəlif mənaları üç mərhələdə bəyan edilmişdir: 1. Bir fərd və ya fərdlərin müəyyən bir zamanda cəmiyyətə hökmranlığı öhdəsinə götürməsinə hökumət deyilir. Həqiqətdə bu məna cəmiyyətdə qanunu təyin edən və onu bəyan edən kəslərə şamil olur. 2. Hökumət qanunverici qüvvə müqabilindəki icraedici qüvvəni ifadə edən günümüzdəki hökumət mənasını ifadə edir. Bu mənada birinci mənadan fərqli
44 Quled Culyus və Kuleb, Vilyam.L, "Fərhənge ulume ectemai." 45 Onun latınca qarşılığı "Government"dir. 46 Müraciət edin: "Bonyadhaye elme seyasət", səh. 143.
17
olaraq şəxslər mövzunun əsasını təşkil etmir, əksinə icraedici orqanlar qanunun icra edilməsinə zamin durmaq və onun təmin olunması ilə məsuldurlar. 3. Hökumət qanunu təyin və icra edən siyasətçilər qrupuna şamildir. Bu mənada hökumətin məcmusu məhdudlaşaraq yalnız nümayəndələr və ya partiyalar daxilindəki kabinetin üzvləri, yaxud kabinetin əsas özəyini, yaxud da, ehtimalən təkcə baş nazir və ya prezident şamil olmaqla kiçik bir qismi əhatə edir.47
3. Ölkə Ölkə ərazi, cəmiyyət və hakimiyyət meyarları daxilində siyasi sistemin formalaşdığı yerdir. Yəni, coğrafi sərhədlər, hakimiyyətin hüdudları və müstəqilliyi müəyyən edən ərazidən əlavə, cəmiyyət sərhədi və ya başqa bir ifadə ilə desək, bu sərhədin bariz tabeçiliyində olan milliyyət, qövm və ümmət kimi məsələlərə şamil olur. Bu xüsusiyyətlər bir ölkəni digərindən fərqləndirib müəyyən edən xüsusiyyətlərdir. Günümüzdə siyasi ürfdə ölkə fiziki bir vahid ünvanında onda qüdrətin silsiləvi mərhələlərini müşahidə etməyin mümkün olduğu ən əsas siyasi mərkəzdir. Ölkə müxtəlif təşkilatları əhatə edir və bir qayda olaraq, beynəlxalq cəmiyyətdə siyasi bir vahid kimi tanınır və ölkənin var olması ilə siyasi bir cəmiyyətin daxili və xarici məsələlərin idarə edilməsinin təşkili və hökumətə malik olan rabitələrin bərqərar edilmə qaydası və siyasi sistem növü məna və məfhum kəsb etmiş olur. Keçmişdə bütün bu məfhumların yerinə "dövlət" kəlməsi istifadə olunurdu. Belə olduğu halda, dövlətdə məqsəd icraedici orqan və nazirliklər deyildi, əksinə beynəlxalq arenada siyasi bir vahidi ifadə edirdi. Lakin dövlət tərəfindən yuxarıda xatırladılan müxtəlif məfhumlar səbəbi ilə "ölkə" sözündən istifadə edilirdi. Amma bu sözlərin bəzisini nəzərdə tutulan məfhumları çatdırmaqda yetərsiz hesab edir və nəticədə, "dövlət-ölkə" ifadəsindən istifadə edirlər. Ölkə məfhumunun real şəkildə gerçəkləşməsi üçün bəzi ünsürlərə ehtiyac vardır və yalnız həmin ünsür və amillər bir yerə toplandığı (birləşdiyi) halda ölkə tanınavə müəyyən oluna bilir. Bu amillər aşağıdakılardan ibarətdir: Cəmiyyət, ərazi və hökumət.48 Bir ölkəni təşkil edən ilkin əsas amil daimi olan bir cəmiyyətdir. Ona görə ki, heç bir məkanı cəmiyyətsiz olduğu halda, ölkə adlandırmaq olmaz. Əlbəttə, müəyyən bir zamanda hansısa bir ölkədə yaşayan bütün fərdləri də həmin ölkənin cəmiyyəti hesab etmək olmaz. Əksinə, yalnız həmin ölkənin tabeçiliyində olan kəsləri o ölkənin cəmiyyətindən saymaq olar. Beləliklə, müxtəlif ünvanlarla, məsələn, təhsil, ticarət, istehsal, müalicə, ziyarət, səyahət, sığınacaq və bunun kimi adlarla hansısa bir ölkədə olan kəslər üzunmüddətli və ya daimi
47 Müraciət edin: Andryu Vinsent, "Nəzəriyyehaye dovlət", səh. 55-56. Tərcümə: Hüseyn Bəşiriyye. 48 Mədəni, "Məbani və kulliyyate ulume seyasi", səh. 289. 18
məskunlaşmağa malik olmalarına baxmayaraq, həmin ölkənin vətəndaşlığını əldə etməyənə qədər yadelli (xarici) hesab olunurlar. Bəzən ölkənin cəmiyyətinə "millət" ünvanı da şamil olur və bu, ölkəni təşkil edən əksəriyyətlə müəyyən bir qrup arasında həmahəngliyin meydana çıxdığı, istək və arzuların bir-birinə qarışdığı, adət-ənənə, metod və dil müştərəkliyi onları bir-birnə bağladığı və onların ölkənin hər yerinə yayıldığı (hər yerdə məskunlaşdığı) zaman baş verir. Əlbəttə, bəzən bir millət hansısa bir ölkənin ərazil hüdudları ilə xülasələnmir, əksinə bir neçə ölkə vahid bir milləti təşkil edə bilər. Məsələn, vahid bir millət olan ərəblər çoxlu saydakı ölkələrdə pərakəndə olmuşlar. İslamda milli bağlılıq yaradan ünsür "din"dir və ondan formalaşan məcmu "ümmət" adlanır. Bir ölkənin möhkəmlənməsi üçün ikinci amil ərazilərin olmasıdır və ona yerin, dəniz və havanın müəyyən bir hissəsi şamildir ki, həmin hüdudlarda ölkənin hakimiyyəti həyata keçir. Heç bir ölkəni ərazisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Belə ki, əgər hansısa bir ölkənin cəmiyyəti hansısa bir dəlilə əsasən, o ölkəni tərk eləsə və pərakəndə olaraq bir məntəqədə yaşasa, ərazi ünsürünün aradan qalxması səbəbi ilə onlar ölkə təşkil edə bilməz. Ölkəni meydana çıxaran üçüncü ünsür ali qüdrət və ya hakimiyyətdir. Ali qüdrət bir ölkənin əraziləri hüdudlarında ən üstün hesab olunan qüdrətdir və o, öz qüdrətini başqa bir məqam və cəmiyyətlərin heç birindən kəsb etməmiş və digər bir qüdrətin nəzarəti, himayəsi və əmri altında olmamışdır. Ölkə hakimiyyətdən istifadə edə bilməsi üçün iqtisadi qüdrət, hüquqi imkanlar, maddi məsələlər, hərbi qüvvələr və döyüş təchizatı kimi müxtəlif vasitələrdən istifadə edir.49
Siyasi sistemlə bağlı bəhsdə onlar üçün münasib tərifin irəli sürülməsinə zərurət duyulan ən mühüm məfhumlar aşağıdakılardan ibarətdir: Siyasət, siyasət elmi (politologiya), siyasət elminin digər elmlərlə rabitəsi, siyasi sistem və onun bəzən "siyasi sistem"in yerinə istifadə edilən dövlət, hökumət və ölkə kimi terminlərlə rabitəsi. Terminlər adətən, eyni sözlərlə istifadə edilməsinə baxmayaraq, onlar məfhum baxımından müxtəlif mənalardan yararlanırlar və bunun səbəbini dünya görüşü və düşüncə sisteminin fərqliliyində axtarmaq lazımdır. İslam münəzzəm bir düşüncə (ideologiya) sistemi ilə öz ardıcılları üçün siyasi sistem və onun məfhumi stukturları barəsində digər məktəblərdən fərqli olan təhlillər təqdim edir. Beləliklə, İslamla uyğun olan siyasətə tərif vermək istədiyimiz zaman, yaxşı olar ki, bir sıra cəhətləri nəzərə alaq. O cümlədən: Hədəfə malik
49 Ölkə barəsində daha geniş məlumat əldə etmək üçün müraciət edin: Mədəni, "Məbani və kulliyyate ulume seyasi", səh. 287-324. 19
olmaq və axirətyönlülük, vilayət və rəhbərlik, əhatəlilik, insan və cəmiyyətin təkamül hərəkəti, iradə və ixtiyar, həqiqətlərə diqqət yetirmək və təşviq və tənbehin tərbiyəvi rolu. Bu xüsusiyyətlərlə mövzunun əhatə dairəsinin genişliyi ilə bağlı ümumi və xüsusi olmaqla iki növ tərif əldə edə bilirik. Siyasət məfhumunun bəyanı (izahı) tamamilə siyasətlə bağlı verilən tərifə əsaslanır və siyasət elmi insan maarifi və insan biliyi ilə rabitə mənzuməsində formalaşdığı üçün, məcburən rabitə növü və onun digər elmlərə fayda vermək, yaxud onlardan faydalanmaq mizanını müəyyən etmək zəruridir. Biz burada xatırladılan elmlərlə siyasətə məxsus olan rabitənin ardınca deyilik və eyni zamanda, digər elmlərin siyasətlə əsla bağlılığının olmadığını da söyləmirik, əksinə xatırladılan elmlərin daha çox və daha aşkar şəkildə siyasətlə rabitəyə malik olduğunu vurğulayırıq. Həmçinin, siyasətin riyaziyyat, ekologiya, ədəbiyyat, incəsənət və sairə kimi elmlərlə rabitəsini asanlıqla inkar etməyin mümkün olmadığını bildiririk. Bu minvalla, siyasi sistemin tərifində siyasətin tərifindən, məsələlərin tənzimlənmə keyfiyyəti və idarəetmə üslubu, siyasət mövzusunun üçlük təşkil edən rabitə, iqtisadi və mədəni məfhumundan faydalanma xüsusi diqqət mərkəzində dayanır və təkamül ünsürü və onun varlığına şamil olan iradə aşkarcasına nəzərə çarpır. Bəhsimizin sonunda digərlərinin siyasi sistem və onu dövlət, hökumət və ölkə kimi məfhumlarla eyni hesab etməsi ilə bağlı irəli sürdüyü təriflərlə təqdim etdiyimiz tərifləri müqayisə etmək və fərqləndirmək məqsədi ilə bu üç terminin bəyan edilməsi nəzərdə tutulmuş və bu araşdırmanın kənarında siyasi sistem çərçivəsində onların hər birinin məfhumi yeri müəyyən edilmişdir.
1-
2-
Alim Əbdürrəhman, "Tarixe fəlsəfeye siyasiye ğərb", c.1, səh. 98. 3-
Əli Babayi. Qulamrza və Ağayi, "Fərhənge ulume siyasi", Bəhmən 4-
Andryu Vinsent, "Nəzəriyyehaye dovlət", səh. 55-56. Tərcümə: Hüseyn Bəşiriyye 5-
Mədəni, "Məbani və kulliyyate ulume seyasi", səh. 289. 6-
Ölkə barəsində daha geniş məlumat əldə etmək üçün müraciət edin: Mədəni, "Məbani və kulliyyate ulume seyasi" 7-
Əbu Nəsr Məhəmməd Farabi, "İhsaul-ulum", səh. 108. Tərcümə: Hüseyn Xodyucəm. 8-
Müəyyiddin Məhəmməd Xarəzmi. 9-
Seyid Əbdürrəhman Kəvakibi, "Təbiəte istibdad", c.1, səh. 27. Tərcümə: Əbdülhüseyn Mirzə Qacar. Tənqid və düzəlişlər: Məhəmmədcavad Sahibi. 10-
Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|