Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 473 

belə gəlirdi. (Sitat Manfred Beklın 1995-ci ildə Moskvada çap 

olunmuş "Nostradamus" kitabından gətirilmişdir. Bu sitat 

altmışıncı illərdə mənim intibah haqqında düşüncələrimə 1996-

cı ildə Nostradamus haqqındakı kitabı oxuyarkən daxil 

edilmişdir). 

Beləliklə, Qərb sıçrayışla qabağa çıxdı  və  Şərqin bunu 

anlamayan nümayəndələri öz düşüncə  və  təfəkkür tərzlərinə 

uyğun olaraq onu əməlli-başlı bir neçə  əsr geriyə atdılar. 

Yadıma  İran rəhbərlərinin biriylə etdiyimiz söhbət düşür. O, 

Qərbin hansısa bir uğura sahib olmasını  tərsliklə inkar edirdi. 

Bəs bütün bu gördüklərimiz – mən ona etiraz etdim, gözümlə 

ona  ən yeni müasir texniki avadanlıqla - telefon, faks, 

kompüter, kondisioner, televizor, radio, elektriklə  təchiz 

olunmuş kabinetini göstərdim, hələ bir qapısının ağzında  ən 

yeni Amerika markalı avtomobili dayanıb, bunlar bəs deyilmi? 

Özünün, doğrudan da, zəngin və  şan-şöhrətli keçmişi ilə 

öyünməyə haqqı çatan Şərq son iki-üç əsrdə müasir 

sivilizasiyanı heç bir texniki yeniliklə  zənginləşdirməyib. Bir 

zamanlar Cəlil Məmmədquluzadə bunu görürmüş kimi acı-acı 

gülürdü: "Avropalılar gör nə qədər səfehdilər ki, qan-tər içində 

zəhmət çəkib paravoz, qatar icad edirlər. Bəs bu paravozlardan 

kim istifadə edir? Bu işə  zərrə  qədər də olsun, cəhd 

göstərməyən biz müsəlmanlar" (Sitatı yaddaşıma güvənib 

gətirirəm). 

Renessans insanın yatmış  ağlını silkələyib oyatdı.  İnsan 

özünün böyüklüyünü anladı, o həm xristian, həm də müsəlman 

teologiyasının müəyyənləşdirdiyi Allahın  əlində gücsüz və 

itaətkar insan roluna qarşı üsyan etdi. Allahı inkar etməsə  də, 

onun quluna yox, yardımçısına çevrildi. O, öz dünyasını 

Allahın yaratdığı  və insanları  təvəkkülə arxayın olmayıb, alın 

təri ilə zəhmətə qatlaşmağa yolladığı dünyada qurub-yaratmağa 

başladı. 

Dini kosmoqoniyanın bütün kanonlarına  əməl edən Dante 

dini sırf insani, utilitar-konyuktur mənada istifadə edərək 

---

 474 

cənnəti və cəhənnəmi konkret şəxslərlə doldurdu. Siyasi vasitə 

kimi. Bokaççio hər iki ayağı ilə torpağın üzərində duran, axirət 

dünyası haqqında düşünməyən və buna görə də həyatdan daha 

çox sevinc uman insanın, yer övladının varlığını tərənnüm etdi. 

Rable və Viyonun timsalında fransız intibahının mahiyyəti də 

bundan ibarətdir.  Şekspir isə dahiyanə "Hamlet" əsərində 

xristianlığın guya öz doqmaları ilə cavablandırdığı sualları 

verdi. Onun kəskin ağlı aramsız  şəkildə bu sualların cavabını 

axtarır. SONRA nə olacaq? Skeptik ağılın məntiqinə görə, din 

yeganə avtoritet deyildir. Şübhə  ağlın inkişafını  şərtləndirən 

amildir. "Olum, yoxsa ölüm? Budur məsələ". Bu, intibah 

dövrünün və ümumən mövcudluğun  ən böyük sualıdır. 

"Fəlsəfədə yalnız bir əsas məsələ vardır – Kamü belə deyirdi – 

intihar problemi". 

Və yenə  də  məsələ  həmin məsələdir – olum, yoxsa ölüm, 

ancaq bu dəfə bizim əsrin kontekstində. Kökləri isə Avropa 

intibahında, insan ruhunun oyanışında, insanda insanın 

oyadılmasındadır. Təkcə antik dəyərlərin dirçəlişi deyil, 

(halbuki, insan şəxsiyyətinin oyanışında antik humanizm ən 

böyük nümunələrdən biridir). İntibah insanın dini buxovlardan 

azad olması erasıdır, insanın öz qiymətini başa düşməsidir. 

Şərqdə isə bu, belə deyildir. Şərqin dünyaya bəxş etdiyi böyük 

şəxsiyyətlər, xüsusən, poeziya və arxitektura sahəsinə aid olan 

nümunələr islam ideologiyası  çərçivəsində  təqdim olunur. 

Sufizmin mənası  və mahiyyəti haqqında isə artıq mən 

danışmışam. 

(Sufizm haqqında - Zen-Buddizm və Eqzistensializmlə 

bərabər mənim mənəvi aləmimə böyük təsir göstərən baxışlar 

sistemi haqqında ayrıca söhbət açmaq lazımdır). 

Faktiki olaraq, Şərq ədəbiyyatı  və fəlsəfəsi (Azərbaycanda, 

məsələn, M.F.Axundova qədər və ondan sonra) ideoloji 

baxımdan  İntibah dövrünə  qədər Avropa ədəbiyyatı ilə oxşar 

vəziyyətdə idi. Biz hələ Rudəkidən Füzuliyə  qədər  İslam 

Şərqinin titanlarının böyük xidmətlərini demirik, onlar artıq 

---

 475 

daşlaşmış doqmaların Prokrust yatağında dövrün, mənsub 

olduqları xalqın milli xüsusiyyətlərini, ümumilikdə isə insan 

hisslərinin bütün çalarlarını  əks etdirə bilmişdilər. Orta əsrlər 

Şərqinin üç epos dahisi - Firdovsi, Nizami və  Nəvai  Şeksprin 

xristian ideologiyasının çərçivəsiylə qapanıb yaratdıqları ilə 

müqayisədə daha çox müsəlman ideologiyasının çərçivələri 

daxilində qalaraq zəngin, maraqlı  və universal bir dünya 

yaratdılar ki, bu da bütün parametrləri etibarilə böyük ingilis 

şairinin təxəyyülü və  qələmilə yaradılan dünyadan geri 

qalmırdı. Baxmayaraq ki, bu min illər boyu heç bir Şərq 

şairinin pozmağa cürət etmədiyi  İslam ideologiyasının norma 

və formaları çərçivəsində yaranmışdı. 

(Yetmişinci illərə aid olan bu fikirlərim bugünkü 

mühakimələrimlə müqayisədə  mənə çox mübahisəli görsənir. 

Mən, əlbəttə, yenə təsdiq edirəm ki, Şərqdə Avropa anlamında 

İntibahdan danışmaq düzgün deyildir və yenə də o fikirdəyəm 

ki,  Şərq və  Qərbin qeyri-sinxron inkişafı  məhz bu dövrdən 

başlamışdır. Mən yenə o fikirdəyəm ki, iyirminci əsrdə Qərbin 

hətta inqilab adlandırılan elmi-texniki yüksəlişi ruhun azadlığı 

ilə əlaqədardır). 

Azad olmayan insan heç nə  kəşf edə bilməz. Stalin 

dövrünün TşaraşqalarıU – həbs düşərgələri bu fikri təsdiqləyir. 

Həmin dəyənəklər altında yaşayan ixtiraçılar azadlıqda olan 

alimlərə baxanda ruhən daha azad idilər. Yaxşı yadımdadır, 

Soljenitsinin hələ samizdat variantında "V kruqe pervom" 

əsərini oxuduğumuz vaxtlar bacım Fidanla kitabdan aldığımız 

təəssüratı bölüşürdük, onun dediyi sözlər mənim təəssüratımı 

tamamlayırdı: "Azadlıqda olan insanlara həsr olunmuş 

səhifələri oxuduqca, türmədə olan, ancaq daha azad nəfəs alan 

və danışan insanlara həsr edilən səhifələrə nisbətən daha 

dəhşətli zülmün şahidi olursan". 

Yenə  də vaxtilə apardığım Qərb-Şərq paralelinin 

qiymətləndirilməsinə qayıdaq. Mənə belə gəlir ki, bu fikirlərin 

ən böyük qüsuru ondadır ki, qeydləri yazdığım vaxt Şərqin 

---