Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 616 

və  cəhd etdilər ki, hamını döndərib qədim romalı eləsinlər. 

Şairlərə  əmr etdilər ki, Azadlıq naminə Respublikaçılıq 

ideyalarını  təbliğ etsinlər – elə düşünürdülər ki, sənət 

cəmiyyətə xidmət etməlidir. Mütəfəkkirlərə  əmr etdilər ki, 

yenə də Azadlıq naminə hüquqların bərabərliyini sübut etsinlər. 

Azad ilham və  sərbəst düşüncəyə sadiq qalaraq əksini isbat 

etmək istəyənlərin isə – Azadlıq naminə boynunu vururdular. 

Sənət və müstəqil düşüncə məhv oldu – artıq ideyaların inkişafı 

yoxdur, təfəkkürün tərəqqisinin qarşısı həmişəlik alınıbU. 

Qəribədir ki, bu sözləri Belinski deyir, özü də daha çox 

yakobin tipli inqilabçı olan, radikallar radikalı "Çılğın 

Vissarion". Deməli, o da Azadlıq naminə edilən repressiyaların 

faciəvi nəticələrini öncədən görə bilmişdi. Bənzər öngörüm 

daha parlaq, dahiyanə  və  dəhşətli  şəkildə Dostoyevskinin 

"Şeytanlar" romanında əks olunub. Bu romanıyla Dostoyevski 

faktiki olaraq XX əsrdə bütün rus tarixinin falını açıb.  

*** 

Xadqın da, hər bir insanın da yaddaşı olmalıdır, amma 

yadında saxlamaq – kin saxlamaq deyil. Eləcə  də  ləyaqət, 

özünə hörmət hissi özünəheyranlıq, özünəməftunluq,  

özünəvurğunluq duyğusuna çevrilməməlidir. 

*** 

Mənə onu bağışlamırlar ki, taleyim ən ağır bir sınağa 

çəkməyib – ölmək və ya vicdanla yaşamaq seçimi qarşısında 

qoymayıb məni.  

*** 

Cəlaləddin Ruminin məşhur çağırışında – müxtəlif dinlərə, 

müxtəlif  əqidələrə  mənsub olan və  hətta heç bir dinə 

tapınmayanları öz məbədinə çağırışında, məncə,  ən dərin 

məqam odur ki, Mövlana: " Yüz dəfə tövbə etmisənsə və yüz 

dəfə tövbəni pozmusansa da, yenə gəl" deyir. Bu insan xislətini 

anlamağın ən dərin səviyyəsidir.  

*** 

İslamın bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, millət anlayışı 

---

 617 

inkar edilir, daha doğrusu, lazımınca dəyərləndirilmir. Ümmət 

anlayışı millət anlayışından qat-qat üstündür İslamda. Eləcə də 

milli dillərin varlığı önəmli deyil. (Halbuki, ərəb dili və fars 

dili zərrə qədər də öz mövqelərini itirməyib). İndiyəcən İslamın 

dini ayinləri bu dinin yarandığı dildə – ərəb dilində icra olunur 

və müsəlman xalqlarının  əksəriyyəti üçün anlaşılmaz qalır. 

Amma İslam da elə anlaşılmaq yox, qeydsiz-şərtsiz tapınmaq, 

ibadət tələb edir. Şüurla deyil, duyğularla qavranılan dualar 

bəlkə də daha böyük təsir gücünə malikdir.  

Hər hansı din mənəviyyatın və  əxlaqın daşıyıcısı olduğunu 

iddia edir. Qədim hindlilərin Manu qanunları, yəhudilərin, 

xaçpərəstlərin, müsəlmanların dini qanunları insan həyatının 

bütün sahələrini ehtiva edir, onun mənəvi dünyasını  və 

davranış qaydalarını müəyyənləşdirir. "Öldürmə, oğurluq etmə, 

zina etmə, xəyanət etmə, aldatma, özgə malına göz dikmə" – 

əlbəttə, bu universal dəyərlər hər bir dinin əxlaq prinsipləridir. 

Sital ateizm yolunda bu dini prinsipləri rədd etməyin acı 

nəticələrini gördük. Amma bununla belə, mənə elə  gəlir ki, 

vahid Allahın müxtəlif dinlərə görə müxtəlif  şəkildə  təqdim 

etmək cəhdləri insanları birləşdirməkdən daha artıq ayırır. 

İnsanları daha çox mədəni dəyərlər birləşdirə bilər. Öz 

yaradıcılıqlarında dini motivləri  əks etdirmiş Bax, Rafael, 

Mikelancelo yalnız xristianların deyil, bütün insanların – 

yəhudilərin, müsəlmanların, buddaçıların mənəvi sərvətidir. 

Eyni cür İspaniyada, İstanbulda, Qahirədə, Qüdsdə, İsfahanda, 

Səmərqənddə  İslam memarlıq abidələri, Hindistanda Tac-

Mahal yalnız müsəlman mədəniyyətinin deyil, bütün 

bəşəriyyətin ortaq inciləridir.  

*** 

İnsan təbiətindəki  əzəli cəhətləri saya salmaya bilmərik, 

insan xislətində xeyir, mərhəmət, məhəbbətlə yanaşı, qəddarlıq, 

zülm etmə, əzazillik potensialı da var. Bunlarla bəradər, insana 

qorxu və ümid hissləri də xasdır. Etdiyi qəbahətlərə, ya 

cinayətlərə görə  cəza çəkəcəyinin qorxusu və gördüyü yaxşı 

---

 618 

işlərin  əvəzini alacağına ümid. Beləliklə, Allahı  və dini inkar 

etmək – insan davranışına təsir mexanizmini zəiflətmək 

təşəbbüsüdür. Dostoyevski demişkən, Allah yoxdursa, demək 

hər şey etmək olar.  

Nə  qədər ki, insanlıq ölümə qarşı gücüzdür, onun əbədi 

həyat, o dünya haqqında ümidlərini  əlindən almaq 

insafsızlıqdır.  İnsan gərək haçansa başqa bir dünyada itirdiyi 

əzizləriylə görüşəcəyinə ümid bəsləsin. Bu həyatın 

ədalətsizlikləriylə üzləşdikcə hardasa başqa bir dünyada 

ədalətin bərqərar olunacağına inanmalıyıq. Bu dünyada izahsız 

görünən mətləblərin başqa bir dünyada açılıb izah olunacağına 

əmin olmalıyıq.  

*** 

Əgər bütün dinlər yalnız insan naminə nazil olubsa, nəyə 

görə  ən xırda və  mənasız mətləblər üstündə  dəryalarcan qan 

tökülür, göz yaşları axıdılır – hansı binanın üstündə hansı işarə 

– xaçmı, ayparamı ucaldılması bir yana dursun, xristianlığın öz 

içində necə xaç çəkmək, necə dua etmək, hansı ayinləri necə 

icra etmək üstündə qanlı  çəkişmələr minlərlə, milyonlarla 

insanın ölümünə səbəb olur. Eləcə də sünni-şiə məsələsi.  

*** 

Şiəlik çoxmillətli İranı birləşdirmək üçün çox əlverişli oldu. 

"Şiə", "müsəlman" – "fars, türk, kürd" anlayışlarını aradan 

qaldırır. Amma bu, bir tələdir. Bütün başqa millətlərin milli 

mənsubiyyəti  əridilir ki, bir hakim millətin – farsların 

hökmranlığı, dil hegemonluğu təsdiq olunsun. İran 

azərbaycanlıları  bəzən özlərinə  təsəlli vermək üçün, "bəli, biz 

müsəlmanıq,  şiəyik, iranlıyıq, amma fars deyilik"-deyirlər. 

Əgər İran ən əvvəl rəsmi dövlət dilinə görə fars dövlətidirsə, bu 

təsəlli ancaq özünüaldatmadır. Başqa bir təsəlli odur ki, İranın 

rəhbərliyində xeyli Azərbaycanlı var, bəlkə hətta farslar qədər. 

Olsun. Sovet dövlətinin başında otuz il gürcü Stalin dururdu, 

amma məgər SSRİ rus dövləti deyildi? Ya Mikoyan Ali 

Sovetin sədri olanda erməni dövlətinə çevrildi?   

---