63
iddia etmişdir ki, “heç nə mövcud deyil; nəsə mövcud olsa belə,
onu qavramaq (dərk etmək) olmaz; o şey qavranılsa belə, onu
sözlə ifadə etmək olmaz (10, 235). Bununla da Qorgias
aşağıdakıları demək istəyirdi:
1. Əgər varlıq əbədidirsə, onda hüdudsuzdur; hü-
dudsuzdursa, onda o heç yerdə yoxdur. Əgər varlıq əbədi
deyilsə, onda o mövcud olan bir şeydən yaranmalıdır. Bu
isə imkansızdır, çünki bu halda varlıq özündən qabaq
mövcud olardı. Ya da varlıq yoxluqdan yaranmışdır. An-
caq bu da imkansızdır, çünki yoxluqdan nəsə yarana
bilməz. Onda deməli heç nə mövcud deyildir.
2. Varlıq mövcuddursa da, onun barəsində dü-
şünmək olmaz, çünki düşünülənlə gerçəkliyin fərqi var-
dır. Belə olmasaydı, onda bizim düşüncəmizdə olan hər
bir fikir gerçəkləşərdi.
3. Varlıq haqqında düşünülsə belə, onu başqasına
anlatmaq olmaz. Çünki, anlatmaq üçün biz sözlərdən
istifadə edirik. Söz isə o şeyə tam uyğun gəlmir. Əksinə,
biz sözləri şeylərlə izah edirik.
Beləliklə, şeylər haqqında birmənalı heç nə demək
olmaz. Onlar haqqında yalnız həqiqətə nisbətən uyğun
fikir yürütmək mümkündür. Bu kimi müddəalar aqnostik
dünyagörüşünün əsasında durur.
Daha bir tanınmış böyük sofist Prodikus (yun.
Πρόδικος, təxminən m. ö. 465 – 395) dilçilik elmi və əxlaq
problemləri ilə məşğul olmuşdur. O həm də dinlərin
yaranması nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür (8). Onun fik-
rincə insanlar onlara xeyir gətirən günəş, çaylar, dənizlər
kimi təbiət obyektlərini tanrılaşdırmışlar. Buna o, Misirdə
64
Nil çayının tanrılaşdırılmasını örnək gətirirdi. Prodikusa
görə bundan sonra insanların fəaliyyətlərinə uyğun olaraq
şərabçılıq, dəmirçilik, sənətkarlıq və s. tanrıları uydu-
rulmuşdur. Beləliklə Prodikus hesab edirdi ki, tanrıların
yaranması insan fəaliyyəti və duyğuları ilə bağlıdır. Buna
görə də, onlara ibadət edilməsinin heç bir mənası yoxdur.
Bu fikirləri açıqladıqdan sonra Prodikus təqiblərə məruz
qalmışdır.
Başqa böyük sofist Hippias (yun. Ἱππίας, təxminən
m. ö. 460 – 400) riyaziyyatçı və natiq kimi tanınmışdır. O,
fəlsəfədə daha çox əxlaqi məsələlərə önəm verirdi. Hip-
pias dövlət qanunlarının insana əzab verməsini iddia edir,
onların əhəmiyyətini kiçildir, ata-anaya sayğı kimi ümum-
bəşəri dəyərlərin tanrılardan gəldiyini iddia edirdi. O
cəmiyyətdə köləliyə son verməklə insanların eyni hüquqlu
vətəndaş olmaları fikrin müdafiə etmişdir. Deməli, eh-
timal etmək mümkündür ki, Hippias köləliyin əleyhinə
çıxırdı (5).
Kiçik sofistlərin dövrü isə m. ö. IV yüzillikdən
başlayır. Onlar haqqında bilgilər o qədər də çox deyildir.
Zamanımıza çatan fraqmentlərə dayanaraq demək olar ki,
onlar əxlaqi və ictimai problemlərə diqqət yetirmişdirlər.
Məsələn, Likofron (yun. Λυκόφρων, m. ö. IV) və Al-
kidamas (yun. Ἀλκιδάμας, m. ö. IV yüzillik) ictimai
siniflərin imtiyazlarını inkar edirdilər (6, 16). Likofrona
görə əsilzadəlik uydurulmuş və əsassız anlayışdır. Alki-
damas isə hesab edirdi ki, insanlar dünyaya azad gəlirlər
və ona görə də köləlik təbiətdən deyil, sonradan sosial və
iqtisadi səbəblərdən ortaya çıxan bir reallıqdır.
65
Trasimaxus (yun. Θρασύμαχος, təxminən m. ö. 459 –
400) bilginin nisbi olması ideyasını həm də ictimai və
əxlaqi məsələlərə aid edirdi. Onun fikrincə güclü insanın
yaratdığı hər şey ədalətlidir.
“Ədalətli” və “ədalətsiz” anlayışlar rəiyyət üçündür.
Rəiyyət hökmdarların qanun kimi qoyduqları ədalətli və
ədalətsiz saydıqları şeylərə əməl etməlidirlər. Hər bir
siyasi quruluş özünə lazım olan qanunları yaradır. Belə ki,
demokratik hakimiyyət demokratik, tiranik hakimiyyət
tiranik, aristokratik hakimiyyət isə aristokrat təbəqə ilə
uzlaşan qanunlar yazır. Hökmdar öz tabeliyində olanlara
çobanın qoyunlara qulluq etdiyi kimi qayğı göstərməlidir.
Bu qayğı rəiyyətin ədalət kimi saydığı anlayışlarla öl-
çülməz. Buna sübut gündəlik həyatda baş verən hadi-
sələrdir. Çünki, çox zaman ədalətsizlik ədalətin üzərində
üstünlük qazanır. Ədalətsizlik cinayətlərinin sayının
çoxalması ilə daha da artır. Beləliklə, hökmdarın əxlaqı və
ədaləti olmalıdır, ancaq bu anlayışlar rəiyyətin anladıq-
larından fərqlənməlidir. Onun üçün hansısa ehkam halını
almış əxlaq qaydaları olmamalıdır, çünki onun məqsədi
dövləti və rəiyyəti saxlamaqdan ibarətdir. Bu yolda nə
daha uyğundursa, onu da etməlidir. (7, 20-21) Sonralar
Makiavelli və Nitsşe kimi düşünürlər bu fikirləri tək-
rarlamış və onları daha da inkişaf etdirmişdirlər.
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Sofistlərin fəlsəfəsinin əsas müddəaları nədən
ibarət olmuşdur?
2. Protaqorasın nisbilik nəzəriyyəsinin əsasında
hansı müddəalar dururdu?
66
3. Qorgias həqiqi biliyin əldə olunmasının im-
kansızlığına dair hansı dəlillərlə çıxış edirdi?
4. Prodikus yunan dini haqqında hansı fikirlər irəli
sürmüşdür?
5. Hippiasın dünyagörüşü hansı problemləri əhatə
edirdi?
6. Likofron və Alkidamasın ictimai fikirləri nədən
ibarət olmuşdur?
7. Trasimaxusun əxlaqın nisbiliyi haqqında fikirləri
hansı müddəalarla əsaslandırılırdı?
Ədəbiyyat:
1. Aristotle. Nicomachean Ethics / Translated by D.
P. Chase. London: George Routledge & Sons, 1910.
2. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg
Bell & Sons, 1915.
3. Platon. Protaqoras // The Dialogues of Plato /
Translated by B. Jowett. Vol. 1. Oxford University Press,
1892.
4. Platon. Theaetetus // The Dialogues of Plato /
Translated by B. Jowett. Vol. 4. Oxford University Press,
1892.
5. Гиппий // Философская Энциклопедия / Под
ред. Ф. В. Константинова. В 5-х т. М.: Советская
энциклопедия. 1960-1970.
6. Ивин, А. А. Основы социальной философии.
М.: Высшая школа, 2005.
Dostları ilə paylaş: |