SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ

60 
 
1.7. Sofistlər 
 
M.  ö.  V  yüzillikdə  tiranlıq
45
 və  aristokratiya
46
 quru-
luşunun  yerinə  quldarlıq  demokratiyası  gəlmişdir.  Bu  qu-
ruluşda  xalq  yığıncaqları  və  azad  məhkəmələrin  böyük 
əhəmiyyəti  olmuşdur.  Ona  görə  də  o  zaman  gözəl  nitq 
söyləməyi  və  məntiqi  mülahizələr  irəli  sürməyi  bacaran 
adamlara  ehtiyac  yaranmışdır.  Bu  kimi  adamlar  siyasi  və 
hüquqi  biliklərə  dərindən  yiyələnmiş,  onları  fəlsəfə  ilə 
birləşdirmişdilər.  Onlara  “Sofistlər”  (yun.  Σοφιστής,  lat. 
Sophistes – müdriklik ustaları) deyirdilər. Sofistlər bəlağət, 
natiqlik, məntiq, polemika kimi fəlsəfi istiqamətləri inkişaf 
etdirmişdilər.  Onların  hansısa  bir  ortaq  təlimləri  olma-
mışdır,  dünyagörüşləri  müxtəlif  təlimlərin  qarışığından 
(eklektika’dan)
47
 ibarət  idi.  Sofistlərin  bir  çoxu  öyrəncilərə 
ödənişlə müdriklik və mübahisədə qalib gəlmək dərslərini 
keçmişdilər (3, 131). 
Ancaq  sonralar  “sofist”  adını  həqiqətin  nə  olduğunu 
bilmək  istəyən  adamlara  deyil,  bir  şeyin  yanlış  olduğunu 
bilən,  buna  baxmayaraq  onu  bilərəkdən  formal  dəlillərlə 
əsaslandırmağa  çalışan  adamlar  üçün  deyirdilər.  Çünki, 
bu  kimi  adamlar  fəlsəfi  bilikdən  ayrılaraq  bütün  ba-
carıqlarını  mübahisə  etdiyi  adamlara  qalib  gəlməyə  yö-
                                                
45
 Tiranlıq (yun. τυραννίς – dərəbəyilik) – zorakılıq yolu ilə əldə edilmiş və 
bir şəxsin idarəçiliyi əsasında qurulmuş hakimiyyətdir.  
46
 Aristokratiya  (yun. 
ἀριστεύς-sayğın  +  κράτος-hakimiyyət)  –  sayğınlar 
(əsilzadələr) zümrəsinin idarəçiliyi əsasında qurulmuş hakimiyyətdir.  
47
 Eklektizm  (yun. 
ἐκλέγω  –  seçirəm)  –  müxtəlif  fəlsəfi  təlimlərin 
qarışığından ibarət olan fəlsəfi təlimdir. 

---

61 
 
nəltmişdilər.  Bunun  üçün  onlar  mübahisələr  zamanı  söz-
bazlığa,  söz  quraşdırmalara,  boşboğazlığa  da  əl  atırdılar. 
Ona görə də “sofizm” anlayışı yarandı ki, bu da bir kəsin 
haqlı  olduğunu  sərgiləmək  və  söz  çəkişməsində  (müba-
hisədə)  rəqibini  dolaşdırmaq  üçün  yürüdülən  mürəkkəb 
mülahizələr,  cümlələr  və  dolaşıq  fikirlər  deməkdir. 
Sofizmin bir örnəyi: “Oğru pis olan bir şeyi götürmək istəməz, 
ancaq  yaxşı  şeyi  götürər.  Yaxşı  şeyin  əldə  olunması  isə  yaxşı 
işdir. Deməli oğru oğurluq edərkən yaxşı iş görür”. 
Mübahisələr  zamanı  öz  sofizmlərini  əsaslandırmaq 
üçün  sofistlər  ortaya  həqiqətin  bir  deyil,  çox  olması  id-
diasını  atdılar.  Onların  fikrincə  hər  bir  fikir,  baxış  ya  da 
iddia  nisbidir.  Ağ  olan  bir  şey  başqası  üçün  qara  da  ola 
bilər.  Belə  olanda  hər  iki  iddiaçı  haqlıdır.  Nə  qədər  insan 
var, o qədər də həqiqət vardır. 
Daha  sonra  sofistlər  bu  nisbiliyi  hər  şeyə,  hətta 
anlayışlara,  əxlaqi  qaydalara  da  aid  edirdilər.  Sofistlər 
əxlaqı  insanın  maraqları  və  məqsədlərinə  bağlayırdılar. 
Əslində  insanın  öz  təbiətinə  görə  əxlaqı,  xeyir  və  şər 
məsələləri  haqqında  təsəvvürləri  vardır.  Cəmiyyətdə  qə-
bul olunmuş əxlaq isə ona  uyğun deyil, onunla ziddiyyət 
təşkil  edir  (1,  192).  Ona  görə  də  cəmiyyətdə  oturuşan 
əxlaqi  qaydalara  yalnız  görüntü  üçün  riayət  edilməlidir. 
Bunu  başqa  adamların  qarşısında  cəzalardan  və  ictimai 
qınaqdan  qorunmaq  üçün  etmək  lazımdır.  Əslində  isə 
həyat  təbii  əxlaqa  uyğun  yaşanmalıdır.  Beləliklə,  insanın 
şəxsi və ictimai həyatı olmalıdır (11). 
Sofistləri  “böyük”  və  “kiçiklərə”  bölünürlər.  “Böyük” 
sofistlərin  ən  görkəmli  nümayəndəsi  Protaqoras  (yun. 

---

62 
 
Πρωταγόρας,  m.  ö.  481  –  411)  deyirdi  ki,  “İnsan hər şeyin 
ölçüsüdür”  (4,  216).  Diogenes  Laertiusa  görə  Protaqoras 
hər  şeyin  həqiqət  olduğunu  və  düyğularla  bilindiyini 
iddia  edirdi.  Eləcə  də  o  deyirdi  ki,  hər  bir  irəli  sürülən 
fikrə qarşı ona əks olan fikir yürüdüb, onu əsaslandırmaq 
olar  (2,  397-398).  Deməli  Protaqorasa  görə  obyektiv  olan 
bir  şey  yoxdur.  İnsan  bu  ya  da  başqa  şeyin  nə  olduğunu 
yalnız  özü  üçün  təyin  edir.  Onun  qərarı  başqası  ilə  üst-
üstə düşməyə də bilər. 
Beləliklə,  sofistlər  subyektiv  yanaşmanın  və  nis-
biliyin  (relativizmin)  əsaslarını  qoymuşdular.  Protaqorasın 
təlimi  isə  Demokrit,  Heraklit,  Parmenides  və  Empedok-
lesin  nisbilik  nəzəriyyələrindən  irəli  gəlmişdir.  O,  mate-
riyanın axıcı və duyğuların nisbi olduğunu iddia edirdi. 
Protaqoras  başqa  sofistlər  kimi  dinə  qarşı  da 
şübhələrlə  yanaşırdı,  nisbilik  nəzəriyyəsini  o  dinə  də  aid 
edirdi  (9,  9).  Onun  fikrincə  tanrıların  varlığı  haqqında 
birmənalı  heç  nə  demək  olmaz.  Bununla  o  dini  müd-
dəalara qarşı aqnostik
48
 mövqedə dayanırdı. Ümumiyyətlə, 
o zaman bir çox sofistləri ateizmdə ittiham etmişdilər. 
Böyük  sofistlərin  daha  bir  tanınmış  nümayəndəsi 
Qorgias  (yun.  Γοργίας,  təxminən  m.  ö.  480  –  380) 
olmuşdur.  O  müdrikliyi  deyil,  natiqliyi  öyrətdiyini  iddia 
edirdi.  Çünki,  hamı  üçün  bir  olan  həqiqət  yoxdur.  İnsan 
hətta  öz  yaşadığı  anları  nisbi  olaraq  yada  salır.  Qorgias 
“Təbiət  ya  da  mövcud  olmayan  şey  haqqında”  əsərində 
                                                
48
 Aqnostisizm  (yun. 
ἄγνωστος  –  bilinməyən)  –  Tanrı  və  başqa  fövqəl 
anlayışların, eləcə də dünya və onun qanunauyğunluqlarının dərk edilməsini 
imkansız sayan fəlsəfi konsepsiyadır. 

---