82
Platonun fəlsəfəsində ədalətli və kamil dövlət ən
yüksək idealdır. Bu dövlətdə hamı öz vəzifəsini yerinə
yetirməlidir. O hesab edirdi ki, şəxsi mülkiyyət və ailə
toplumda qarşıdurmaların yaranmasına gətirib çıxardır.
Bu isə toplumun və dövlətin birliyini pozur. Ona görə də,
hakimiyyətdə olan təbəqənin və əskərlərin mülkiyyəti və
qadınları ümumi olmalıdır (10, 327).
Klassik yunan fəlsəfəsinin üçünçü nümayəndəsi
Aristotel (yun. Ἀριστοτέλης, m. ö. 384 – 322) olmuşdur.
Frakiyanın Stagira şəhərindən idi. Aristotel Platonun
öyrəncisi olmuş, müəlliminin ölümündən sonra bir
müddət Kiçik Asiyada yerləşən Atarne, sonra isə Lesbos
adasındakı Militena şəhərində yaşamışdır. Gənc yaş-
larından elmə və fəlsəfəyə böyük maraq göstərmişdir.
Aristotel m. ö. 367-ci ildə Afinaya köçmüş, Platonun
Akademiyasında fəaliyyət göstərmişdir. M. ö. 343-cü ildə
Makedoniya kralı Filippin dəvəti ilə Makedoniyaya
köçmüş, onun sarayında gənc şahzadə Aleksandrın (Ma-
kedonlu İskəndərin) müəllimi olmuşdur. M. ö. 335-ci ildə
Afinaya qayıtmış, orada Likeion
57
(yun. Λύκειον) adlanan
öz fəlsəfi məktəbini açmışdır. Onu “Peripatetik” (ərəbcə
“məşşai”) məktəb də adlandırırlar.
Aleksandrın ölümündən sonra Afinada make-
doniyalıların tərəfdarlarını təqib etməyə başlamışdırlar.
Ona görə Aristotel m. ö. 322-ci Euboia adasında yerləşən
Xalkida şəhərinə köçmüş və orada dünyasını dəyişmişdir.
57
Yaxınlığında yerləşən yunan tanrısı Likeionlu Apollonun adı ilə
adlanmışdır. Latınca “lyceum” (liseum) kimi səslənir. Günümüzdə “liseylər”
adlanan məktəblər Aristotelin likeionunun adını daşıyır.
83
Aristotel qədim dünyanın ən böyük filosoflarından
biri olmuşdur. Onun elmi fəaliyyəti nəticəsində qədim
yunan fəlsəfəsi ən parlaq dövrlərini yaşaya bilmişdir. O,
ilk dəfə insan düşüncəsinin bütün sahələrini əhatə edən
fəlsəfi sistem yarada bilmişdir; məntiq, təbiət, metafizika,
ontologiya, əxlaq, dövlət, ritorika, poetika və s. sahələrinə
aid əsərlər yazmışdır. Onların arasında Metafizika (yun.
Μετὰ τὰ φυσικά), Fizika (yun. Φυσικὴ ἀκρόασις), Göy
haqqında (yun. Περὶ οὐρανοῦ) Nikomaxus əxlaqı (yun.
Ἠθικὰ
Νικομάχεια),
Meteorologiya
(yun.
Τα
μετεωρολογικά), Kateqoriyalar (yun. Κατηγοριῶν),
Sofistlərin təkzib edilməsi (yun. Περὶ τῶν σοφιστικῶν
ἐλέγχων), Ruh haqqında (yun. Περὶ ψυχῆς), Politika
(yun. Πολιτικά) kimi bütün dünyada tanınan və sonrakı
dövrlərdə elmin inkişafında misilsiz rol oynayan kitablar
vardır. Ümumiyyətlə, o bəşəriyyət tarixində ilk insandır
ki, elmlərə sistemli yanaşmış və onların təsnifatını
vermişdir.
Aristotelin çoxlu əsərləri zamanımıza gəlib çat-
mışdır. Bundan başqa Aristotelin fəlsəfi düşüncələri onun
öyrəncilərinin və başqa yazarların əsərlərində də ve-
rilmişdir. Bir sıra tədqiqatçılar ehtimal edirlər ki, onun
müəllifliyi ilə tanınan bəzi əsərlər ola bilsin Aristotelin
deyil, başqa müəlliflər tərəfindən yazılmışdır.
Aristotel “metafizika” sözünü birbaşa işlətməsə belə,
mənaca bu anlayışın əsasını qoyan ilk filosof kimi ta-
nınmışdır. Metafizika fəlsəfənin predmeti olaraq təbiət
üstü aləmlə bağlı problemlər haqqında təsəvvürlərdir.
Metafizika həm də dialektikaya qarşı durur. Metafizikanı
84
fəlsəfənin predmeti kimi ilk dəfə fəlsəfi ədəbiyyata daxil
edən və onun ilkin anlamını verən də Aristotel olmuşdur.
Aristotel Platonun ideyalar haqqında təlimini tənqid
etmişdir (3, 19-22). Onun “Platon mənim dostumdur, ancaq
həqiqət dostluqdan üstündür” kimi məşhur kəlamı da vardır.
Aristotelə görə ideyalar və gerçək dünya bir-birindən
fərqli məkanlarda mövcud ola bilməz. Çünki, bir şeyin
kölgəsi başqa məkanda deyildir. Onların hər ikisi bir
yerdə olmalıdırlar. Ona görə də, onlar birlikdə vəhdət
təşkil edirlər.
Eyni zamanda, Platonun ideyaları bu dünyadakı
hərəkəti, eləcə də şeylərin və canlıların yaranması, inki-
şafı, məhv olması və ölümünü izah etmir. Çünki, onlar
(ideyalar) gerçək aləmdən uzaq olan başqa aləmdədirlər
və daha çox sükunəti təcəssüm etdirirlər. Bundan başqa
Platonun nəzəriyyəsi dünyadakı şeylərin dərk olunmasını
imkansız edir, çünki onların əsl mahiyyəti özlərində deyil,
bizim duymadığımız ideyalarda olur.
Bu səbəblər üzündən Aristotel varlığı başqa çür
təsəvvür edirdi. Onun fikrincə hər şeyin əsasında hər
zaman var olan materiya durur. O elə bir cansız və ruhsuz
bir maddədir ki, ondan hər şeyi yaratmaq mümkündür (3,
90-92). Bu yaradılış prosesini də “İlk mühərrik” (yun.
τὸ πρῶτον κινοῦν) adlanan bir başlanğıc həyata keçirdir.
Aristotel onun varlığını hərəkətin varlığı ilə əsas-
landırmışdır, çünki bir şey hərəkətdədirsə onda bu hərə-
kətə təkan verən olmalıdır. Hər şeyi hərəkətə gətirən “İlk
mühərrikin” özü isə hərəkətsizdir (23, 372). O materiyanı
canlandırır və ondan bitki, heyvan və insanlar kimi
Dostları ilə paylaş: |